Mavzu: Ona tili darslarida Uyushiq bo‘lakli gaplarni o‘quvchilarga o‘rgatish

Odamning eng shirin, lazzatli va halol taomi o`z mehnati, qo`l 
kuchi bilan topgan rizqidir.
Mazkur gapda 
eng shirin
, lazzatli va halol hamda 
o`z mehnati
, 
qo`l kuchi
bilan guruh so`zshakllari uyushib kelgan. Bunda birinchi guruhdagi so`zshakllar 
bir xil so`roqqa - qanday? degan so`rog`iga javob bo`lib, sifatlovchi vazifasini 
bajargani holda, taomi umumiy bo`lagiga – egaga bog`langan; ikkinchi guruhdagi 
so`zshakllar ham bir xil so`roqqa - qanday? so`rog`iga javob bo`lib hol vazifasida 
kelib, topgan umumiy bo`lagiga – sifatlovchiga bog`langan. Har bir guruhdagi 
so`zshakllar o`zaro teng aloqaga kirishgan. 
Bunday teng aloqadagi so`zshakllar soni ikkidan va undan ortiq bo`lib, 
keyingi paytlarda ular tilshunoslikda “uyushiq qator”, “tenglanishli qator” deb 
yuritilmoqda. Tenglanishli qatorda ikkidan tortib o`n, hatto undan ko`p so`zshakl 
qatnashishi mumkin: 
Saroytoshning ikki tomonida qad ko`targan dara sohillari, 
undagi archazorlar, soy bo`yida o`sguvchi yulg`unzoru bizning uyimiz yaqinidagi 
eski chashma, chashma atrofida ko`karib yotadigan nilufarlar, yana qishloqning 
tor, egri-bugri ko`chalari, muyulishda do`mpaygan go`ng to`dalari, atrofdan 
eshitilib turadigan kakliklar sayrog`i, oqshom tushganida uylar ayvonida yonuvchi 
chiroqlar, chiroqlar tevaragida qur tutib suhbatga berilgan odamlar – bularning 
hamma-hammasi biz uchun aziz, qadrdon edi.
Uyushiq qator quyidagi uyushiq bo`lak o`rnini egallaydi: 
1. Uyushiq ega: Qor-yomg`ir yog`ayotgan paytlarda ham ayollar va bolalar 
suvga kelishadi.

---

2. Uyushiq kesim: 
a) uyushiq fe’l kesim: ... ufqqacha cho`zilgan lolazor rang-barang 
tovlanmoqda, yonmoqda.
b) uyushiq ot kesim: qalbi pok bo`lgan kishining ishlari ham pok bo`ladi, 
toza bo`ladi.
3. Uyushiq aniqlovchi: 
a) uyushiq sifatlovchi: Tabiatning hech kimga bo`ysunmaydigan, birovdan 
ruxsat ham so`rab o`tirmaydigan o`z qonunlari bor.
Ba’zan ikki va undan ortiq sifatlovchilar sifatlanmishni turli tomondan 
aniqlaydi va shuning uchun ham uyushmagan sanaladi. Masalan: Tog` tepasida 
to`planayotgan qora bulutlar tushga borib quyuqlashib ketdi. (P.Qodirov). Bunda 
sifatlanmish (bulutlar) o`rniga nisbatan harakatdagi belgi (tog` tepasida 
to`planayotgan) va rang-tus (qora) jihatdan aniqlangan. 
Uyuushgan sifatlovchilar esa sifatlanmishni bir tomondan aniqlaydi. 
Masalan: Ular ichida sariq, binafsha rang gullar... asta silkinib, o`zlarini ko`z-ko`z 
qilmoqchi bo`lardilar. Bu gapda sifatlanmish (gullar) faqat rang-tus (sariq, binafsha 
rang) jihatdan tavsiflangan. Sifatlovchilarning uyushganligini belgilashda sanash 
intonatsiyasi muhim rol o`ynaydi; 
b) uyushiq qaratuvchi: Hayotda go`zallik, quvvat va saodatning manbai 
soddalikdir. («Oz-oz o`rganib dono bo`lur»). 
v) uyushiq izohlovchi: ...bo`lajak katta san’atkor, arxitektura professori 
Akramjon Holiqov, deb bilasizlar!»- deb tanishtirdi. 
4. Uyushiq to`ldiruvchi: 
a) uyushiq vositasiz to`ldiruvchi: ... asrlar davomida qasr, koshona, machit, 
madrasa va uylar qurishda chinordan keng foydalanib kelingan. 
b) uyushiq vositali to`ldiruvchi: Yengil qor parchalarining osmondan uchib 
tushishida ham, daraxtlarga qo`nishida ham nafis bir xotirjamlik bor! 
5. Uyushiq hol: Qadimgi Movarounnahrda chinorzor bog`lar barpo etish 
an’analari hurmat ishtiyoq bilan davom ettirilgan. Mirzo Ulug`bek Samarqand, 

---

Kattaqo`rg`on, Balh va Shahrisabzda ana shunday bog`lar barpo etishga farmoyish 
bergan.
Uyushiq bo`laklar grammatik jihatdan ikki xil shakllanadi: mustaqil holda 
va umumlashgan holda. 
Uyushuvchilar mustaqil holda shakllanganda, grammatik ko`rsatkichlar (ot 
va otlshgan so`zlar bilan foydalangan bo`laklarda – kelishik, egalik, ko`plik 
affikslari, -dagi o`rin belgisi affiksi hamda ko`makchilar; ot va fe’l kesimlarida – 
to`liqsiz fe’l va ko`makchi fe’llar hamda – dir affiks bog`lamasi va so`z 
bog`lamalari) uyushiqli qatorning har bir a’zosida qatnashadi. Masalan: Qahraton 
sovuqqa va qurg`oqchilikka chidamli bo`lgani uchun chinor manzarali daraxt 
sifatida qadrlanadi. Kitoblar orqali asrlar bilan, ming yillar bilan, qadim faylasuflar 
bilan... suhbatlashish mumkin. Oyko`lga baland Sunbul cho`qqidan odamning 
beliday qishin – yozin tushib turar ekan-u, hech qayeridan chiqib ketmas ekan. 
Uyushuvchilar umumlashgan holda shakllanganda, turli grammatik 
ko`rsatkichlar uyushiq qatorning oxirgi a’zosida qo`llanib, barchasi uchun taalluqli 
bo`ladi. Bunda turli umumlashtiruvchi grammatik ko`rsatkichlar qavsdan 
tashqariga chiqariladi. Va bu holda shakllangan uyushuvchilarning bitta bo`lak deb 
qarash lozim bo`ladi. Masalan: Sharq chinorlari (Kavkaz, Qrim va O`rta 
Osiyo)da... o`stiriladi. Mahkam (karavotlar va tubochkalar) bilan qurshalgan 
stolga qaradi. ... bu xona boshqa xonalaridan (nihoyatda yorug`ligi, ozoda, haddan 
tashqari sarishtaligi) bilan farq qilardi. Temirjon... Abdulla Karimovich Salimovni 
(tanimas, ammo eshitgan) edi. Qishloq bolalari (pishiq, tadbirli) bo`ladi. Birinchi 
gapda bitta uyushiq o`rin holini –da o`rin payt kelishigi affiksi, ikkinchi, uchinchi 
gapda bitta uyushiq vositali to`ldiruvchini bilan ko`makchisi, to`rtinchi gapda bitta 
uyushiq fe’l kesimni edi to`liqsiz fe’li va beshinchi gapda bitta uyushiq ot kesimni 
bo`ladi bog`lamasi umumlashgan holda shakllantirib kelgan. 
Uyushiq qator a’zolari tenglashish yo`li bilan sintaktik aloqaga kirishadi. Bu 
aloqa teng bog`lovchilar va teng bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar hamda 
bog`lovchisiz, faqat intonatsiya, sanash intonatsiyasi orqali amalga oshiriladi. 

---

Sanash intonatsiyasi uyushuvchilarning bog`lovchilar yordamida aloqaga 
kirishganda ham mavjud bo`ladi. 
Uyushuvchilar quyidagi bog`lovchilar yordamida aloqaga kirishadi:
1. Biriktiruvchilar (va, hamda, ham): uning tegrasida osmon benihoyat tiniq 
va ko`k ko`rinadi. U yotoqxonaga borishga qaror berdi hamda nariga korpusga 
qarab ketdi. Kun bo`yi quloqlari ostidan juda g`alati, ham xiyol hazin, ham kishini 
allaqanday erkalovchi... ajib bir musiqa ketmadi.
Na ... na inkor yuklamasi biriktiruv bog`lovchilar vazifasida kelib, inkor 
ma’nosini anglatish uchun xizmat qiladi: Na hovlidan na uyidan sado chiqdi. 
Va bog`lovchisi vazifasida -u (-yu), -da, na ... na yuklamalari ham qo`llanishi 
mumkin. Keyin chakmonning ikki engini xurjunga o`xshatib elkasiga tashladi-da, 
orqaga qaytdi. Yigit qora qushlarni ko`rdi-yu, birdan sergaklandi.
Va biriktiruv bog`lovchisi vazifasini bilan ko`makchisi ham bajarishi 
mumkin: Deraza bilan doska orasida qo`lini orqasiga qilib yurib, lektsiya 
o`qiyotgan surrang kostyumli barvasta kishi to`xtadi.
Bilan yordamchisi, va bog`lovchisi singari, juft – juft qo`llangan 
uyushuvchilarda har bir juft o`rtasida keladi: To`g`rilik bilan xiyonat, 
yolg`onchilik bilan diyonat chiqisha olmaydi. («Oz – oz o`rganib dono bo`lur»).
2. Zidlovchilar (lekin, ammo, biroq): Tolibjon bolalarning beg`ubor, ammo 
almoyi – aljoyi gaplaridan zavqlanib jimgina borardi. Usta Qambar o`g`lini 
urmadi, so`kmadi, lekin bir – ikki oy u bilan gaplashmadi.
Zidlov bog`lovchilar vazifasida –u, (–yu) yuklamasi ham qo`llanishi mumkin. 
Masalan: O`ttiz yildan beri shu qishloqda uy quribman-u, ... shu buloq ... Oyko`lni 
Oyko`l qilib turgan shu suv oldimizda oqqani uchun qadrsiz bo`lib yotganini 
sezmabman. U Mullajon qozining bog`ini ko`rgan emas, ammo tarifini eshitgan. 
3. Ayiruvchilar (yo, yoki, yoxud, yoinki, dam ... dam, goh ... goh, bir ... bir, 
ba’zan ... ba’zan): Bir xil irmoqlar ... katta–katta toshlarni aylanib o`tib, ba’zan 
qoyalarning ostidan yo`l topib, goh to`lib, goh mildiratib ohistalik bilan ko`lga 
tushadi. U dam sahnada o`tirganlarga, dam pastdagilarga qarab she’rni sharilatib 
o`qib ketdi.

---

Uyushiq bo`lakli gaplarda ba’zan umumlashtiruvchi birliklar ham qatnashadi. 
Ular uyushuvchilarni jamlab ko`rsatadigan so`z va so`z birliklari bo`lib, uyushiq 
bo`lakdan 
oldin 
yo 
keyin 
keladi. 
Uyushiq 
bo`lakdan 
oldin 
kelgan 
umumlashtiruvchilar odatda izoh talab qiladi. Uyushiq bo`lakdan keyin kelgan 
umumlashtiruvchilar esa yakunlash, xulosalash xususiyatiga ega bo`ladi. Masalan: 
Hamma narsa: uylar, devorlar, daraxtlar qorong`ulikka jimgina cho`kdi. Ko`cha – 
ko`y ham, dala ham, qishloq ham - hammasi mendan Ma’sudani 
so`roqlayotganday bo`ladi.
Uyushiq bo`lakli gaplarda xilma–xil tinish belgilari qo`llaniladi.
Uyushuvchilar o`zaro bog`lovchisiz (faqat sanash intonatsiyasi bilan); zidlov 
bog`lovchilari, takrorlanuvchi bog`lovchilar; bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar 
yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo`yiladi. Masalan: 
Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida bo`lsangiz, 500-
600 yillik chinorlarni ko`rasiz. U doktorlarga goh zug`um qilib, goh yaxshi gapirib 
statsionardan chiqdi.
Uyushuvchilar o`zaro va, hamda, bilan biriktiruv bog`lovchilari orqali, 
shuningdek, yakka ayiruv bog`lovchilari yordamida aloqaga kirishganda, ular 
orasiga vergul qo`yilmaydi: Anhorda suv