Mavzu. Nuklein kislotaning genetik roli

2.1. Oqsillar molekulasidagi kimyoviy bog’lar
Oqsillar molekulasida aminokislotalar peptid, disulьfid, vodorod, ion va 
boshqa bog’lar orqali bog’lanadilar. Peptid bog’lari (-CO-NH-) mustaxkam, 
kovalent bog’lar bo’lib, oqsillarning asosiy tayanch o’qi hisoblanadi. Bunday 
bog’lar bir aminokislotaning karboksil guruhi ikkinchi aminokislotaning amin 
guruhi bilan o’zaro reaktsiyaga kirishishi natijasida hosil bo’ladi. 
Oqsil tirkibidagi aminokislotalarni aminokislota qoldiqlari deyilib, ular o’zaro 
bir–birlari bilan peptid bog’lari orqali bog’lanadilar. Peptid bog’larining uzunligi 
0,1325nm, mazkur raqamlar birlamchi C-N bog’i ( 0,146 nm ) va ikkilamchi C

N 
bog’i (0,127 nm) o’rtasidagi o’rtacha ko’rsatkich sifatida qabul qilingan. Ya’ni, 
peptid bog’i birlamchi bog’dan qisqa ikkilamchi bog’dan esa qisman uzunroq. 
Uning bunday holati peptid bog’ining kimyoviy xususiyatlariga ta’sir qilar ekan. 
Peptid bog’lari qat’iy, mustahkam planarli strukturaga ega. Ya’ni, uning tarkibidagi 
atomlar bir tekislikda joylashgan.

Peptid guruhidagi kislorod va vodorod atomlari peptid bog’iga (C-N) nisbatan 
trans holatida bo’ladi (2--rasm). 
H
2
N C H C OH + H
2
N
O
R
C H C OH
R '
O
O
R
H R '
O
OH
C
C H
N
C
C H
H
2
N
- H
2
O
пептид
боги

---

Bog’ uzunligi nm 

Peptid guruhlari ikki xil rezonans (keto- va -enolь) shaklida bo’lishi mumkin. 
Keto – shakli 
Yenolь - shakli 
Peptidlardagi bunday guruhlar polipeptid zanjirining strukturasini belgilaydi. 
Buni quyidagicha ko’rsatish mumkin: 
Polipeptid zanjiri bir xil qaytariladigan qismlar molekulaning asosiy o’qi 
hisoblanib, aminokislota qoldiqlarining o’zgaruvchi yonbosh qismlari esa ularning 
radikallaridir. 
Peptidlar tarkibidagi aminokislota qoldig’ining soniga qarab, dipeptid, 
tripeptid, tetrapeptid deb ataladi. Odatda oqsil deb tarkibidagi aminokislotalar 
qoldig’i 50 dan oshgan polipeptidga aytiladi.
Har qanday peptidning bir tomonida erkin –NH
2
guruh va ikkinchi tomonida 
esa –SOON guruh bo’ladi. Peptid bog’larini hosil qilishda karboksil guruhini 
yo’qotgan aminokislotaga il qo’shimchasi qo’shiladi, karboksil guruhi o’zgarmagan 
aminokislotaning nomi o’z holicha qoladi. Masalan, alanilglitsilserin va hokazo. 
Organizmlarda peptidlar erkin holda uchraydi. Ular moddalar almashinuvi 
jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, gormonlar, kuchli zaharlar (ilon, 
jabalar) hasharot, ayrim zamburug’lar, mikroblar tarkibidagi aminokislota qoldiqlari 
va kuchli antibiotiklar peptid-lardan iborat. Ular rilizing omili bo’lib, gormonlarning 
sintezi va ajralishida, hujayra bo’linishida membranalardan ionlarni tashilishida, 
insonning ruhiy holatini va xotirasini belgilashda ishtirok etadi.
Peptidlardan biri glyutation organizmlarda uchrab, uchta aminokislotaning: 
glyutamin kislota, tsistein va glitsinning qoldiqlaridan hosil bo’lgan tripeptiddir. 
Glyutation ko’pchilik o’simliklarda, ayniqsa bug’doy donida va achitqi 
zamburug’larda uchrab, oksidlanish–qaytarilish reaktsiyalarida ishtirok etadi. 
Oqsil molekulalarining ayrim qismlari peptid zanjirlarining bir-biri bilan 
bog’lanishidan hosil bo’ladi. Vodorod bog’lar peptid bog’lariga nisbatan energiyasi 
oz, kuchsiz lekin soni juda ko’p bo’lganligi uchun oqsil molekulasining fazoviy 
С
С
O
N
H
C
0.151 0.132 0.146