Mavzu: nominal, haqiqiy va chegaraviy o‘lchamlar va og‘ishlar to‘G‘risidagi asosiy tushunchalar reja

O‘ZARO ALMASHINUVCHANLIK TURLARI

Buyumlarning o‘zaro almashinuvchanligi deganda buyumlar, ularning qismlarining ko‘p sonli nusxalaridan har qanday bittasidan foydalanishda ularni boshqa bir tipdagi nusxa bilan teng tarzda almashtirish mumkinligiga doir xususiyat tushuniladi.

Xar qanday mustaqil tayyorlangan, berilgan aniqlikka ega bir tipdagi detallarni sifatning hamma parametrlari bo‘yicha talablarga rioya qilgan holda uzellar qilib, uzellarni agregatlar qilib va shu kabi moslamasdan yig‘ish mumkinligini ta’minlaydigan to‘liq o‘zaro almashinuvchanlik keng tarqalgan.
Detallar va yig‘ma birliklarning o‘lchamlari, shakli, mexanik, elektrik va boshqa tavsifnomalari tayyorlanganidan keyin berilgan chegaralarda bo‘lsa va yig‘ilgan buyumlar texnik talablarga javob bersa, shunday qilinishi mumkin va bu pirovard natijada o‘zaro almashinuvchanlikni ta’minlashning eng muhim asosiy sharti hisoblanadi va o‘zaro almashinuvchanlik prinsipi deb ataladi.
To‘liq o‘zaro almashinuvchanlikda yig‘ish jarayoni soddalashadi va detallarning asosan unchalik yuksak malakaga ega bo‘lmagan ishchilar tomonidan oddiy biriktirib chiqishidan iborat bo‘ladi. Bundan tashqari, yig‘ish jarayonini vaqtga qarab normalashtirish, ishning zaruriy sifatini belgilash, potokli uslubni qo‘llanish, buyumlarni tayyorlash va yig‘ish jarayonini avtomatlashtirish, zavodlar o‘rtasidagi kooperatsiyadan foydalanish mumkin bo‘ladi.
Tashqi o‘zaro almashinuvchanlik, ya’ni sotib olinadigan va kooperatsiyalashtiriladigan buyumlar va yig‘ish birliklarini foydalanishga doir ko‘rsatkichlariga, shuningdek, biriktiruvchi yuzaliklarining shakli va o‘lchamlariga qarab o‘zaro almashtiruvchanlik degan tushuncha ham mavjud.
Ichki o‘zaro almashinuvchanlik buyumning ichiga kiradigan detallar, yig‘ish birliklari va mexanizmlariga ta’alluqlidir.
Masalan, tebratish podshipniklarida tebranish jismlari va xalqalar ichki o‘zaro almashinuvchanlikka egadir.


NOMINAL, HAQIQIY VA CHEGARAVIY O‘LCHAMLAR VA OG‘ISHLAR TO‘G‘RISIDAGI ASOSIY TUSHUNCHALAR

Buyumlar o‘lchamlarining turli xilligi to‘g‘risidagi masalani ko‘rib chiqamiz.

ГОСТ 25346 - 82 (ST SEV 145-75) da asosiy atamalar va tushunchalar belgilangan.
Nominal o‘lcham - bu chegaraviy o‘lchamlarning belgilanishi uchun nisbat bo‘ladigan va og‘ishlarni hisoblay boshlash uchun asos bo‘lib xizmat qiladigan o‘lchamdir.
Qandaydir birikmaga birlashgan barcha detallar uchun nominal o‘lcham umumiy hisoblanadi.
Ularni mustahkamlik va qattiqlikni hisob-kitob qilish orqali, shuningdek, geometrik shakllarning mukammalligi va buyumlar konstruksiyasining texnologik ta’minlanishi asosida belgilanadi. Bunda o‘lchamning hisob-kitobga doir mohiyati katta yoki kichik o‘lchamga yaqin turadigan normal liniyali o‘lchamgacha yaxlitlanadi, mustahkamligini hisob-kitob qilishda esa - faqat eng yaqin turadigan katta o‘lchamgacha yaxlitlanadi (ГОСТ 6636-69 yoki ST SEV 514-77 ga binoan).
Normal liniyali o‘lchamlar qatorlari afzal bilinadigan sonlarning qatorlari bazasida quriladi (ГОСТ 8032-56), lekin bunda ularning mohiyatlari birmuncha yaxlitlanadi.
Yo‘l qo‘yiladigan nuqsonli o‘lchov bilan belgilangan o‘lcham haqiqiy o‘lcham deb ataladi va (DD, dd) shaklida ifodalanadi.
Buning shunday deb atalishining sababi shundaki, detalni talab qilinadigan absolyut aniq o‘lchamlar bilan tayyorlash mumkin emas va ularni nuqsonlarisiz o‘lchab bo‘lmaydi.
Ishlab turgan mashinadagi detallarning haqiqiy o‘lchami ularning eskirishi va boshqa sabablarga ko‘ra statik holatida belgilangan o‘lchamlaridan farq qiladi. Umuman mexanizmning aniqligini tahlil etishda buni hisobga olish zarur.
O‘rtasida yaroqli detalning haqiqiy o‘lchami joylashgan ikkita chegaraviy yo‘l qo‘yiladigan o‘lcham chegaraviy o‘lchamlar deb ataladi.
Agar detalning haqiqiy o‘lchami chegaraviy o‘lchamga teng bo‘lsa, yaroqli deb hisoblanadi. Ularning kattasi eng katta o‘lcham (D_max), kichigi - eng kichigi (D_min) deb ataladi.
Eng katta va eng kichik o‘lchamlar o‘rtasidagi farq o‘lchamning joizligi (T) deb ataladi va tegishlicha teshik uchun – Td = D_max - D_min, val uchun – Td = d_max - d_min bo‘ladi. Joizliklar va o‘tqazishlar tizimining funksional talablarini bajarish uchun teshik va val uchun chegaraviy o‘lchamlar tegishli ravishda belgilanishi lozim. Teshik uchun - to‘g‘ri tasavvur qilinadigan silindrning eng katta diametri, u teshikka shunday joylashtirilishi kerakki, bunda uning chiqib turgan nuqtalari bilan mahkam birikib turishi va o‘lchamning o‘tkazmaydigan chegarasidan oshmasligi kerak. Val uchun - to‘g‘ri tasavvur qilinadigan silindrning eng kichik diametri, u teshikning atrofida shunday joylashtirilishi kerakki, bunda u teshik yuzasining chiqib turgan nuqtalari bilan mahkam birikib turishi va o‘lchamning o‘tkazmaydigan chegarasidan kam bo‘lmasligi kerak.
CHizmalarning soddalashtirilishi uchun nominal o‘lchamdan chegaraviy og‘ishlar joriy etilgan. Og‘ish deb haqiqiy o‘lcham bilan nominal o‘lcham o‘rtasidagi algebraik farqga aytiladi. U musbat, manfiy va nullik bo‘lishi mumkin. YUqorigi og‘ish – ES (teshik), es (val) va pastki og‘ish – EI (teshik), ei (val) farqlanadi.
Boshqacha aytganda, og‘ish bu tegishlicha teshik va val uchun eng katta (eng kichik) o‘lcham bilan nominal o‘lcham o‘rtasidagi algebraik farqdir.
Teshik uchun: ES = D_max - D n, EI = D_min - D_n
Val uchun: es = d_max - d_n , ei = d_min - d_n
Xaqiqiy o‘lcham bilan nominal o‘lcham o‘rtasidagi algebraik farq haqiqiy og‘ish deyiladi.
Agar haqiqiy o‘lcham nominal o‘lchamdan katta bo‘lsa og‘ish musbat va aksincha bo‘lsa og‘ish manfiy bo‘ladi.
Barcha mashinasozlik chizmalarida nominal va chegaraviy o‘lchamlar, shuningdek, tegishli og‘ishlar, odatda, ГОСТ 2.307-68 ga muvofiq millimetrlarda qo‘yiladi, masalan, 45±0,05; 52 ± 0,025; 58 ± 0,015; burchakli o‘lchamlar esa-graduslar, minutlar yoki sekundlarda qo‘yiladi: 5° 30' 45".
Qamraluvchi sirtlar

Qamrovchi sirtlar

Qamrovchi o‘lcham (teshik)

Qamraluvchi o‘lcham (val)
Qamraluvchi Qamrovchi
o‘lcham (val) o‘lcham (teshik)