Mavzu: Navoiy tuyuqlaridan beshta yod olish va sharhlash

4- misradagi «bormog‘in» so‘zi «barmog‘ini» degan ma'noda qo‘llangan («Aql bundan hayratlanib, barmog‘ini lishladi»). Tilimizda «barmoqni tishlamoq» degan ajoyib iborat. Odatda, iboraning ma’nosi bir so‘zga teng kelishi mumkin. Bu ibora «hayratianmoq» degan ma’noning ta’sirchan to’la ifodasi sifatida ishlatiladi.

Ayon bo‘lyaptiki, o‘sha Navoiy yashagan XV asrda ham mazkur ibora mavjud ekan. Shuni ham o‘quvchilarimizga eslatib ketishimiz ke- rakki, u davrdagi arab yozuviga asoslangan eski o‘zbek alilbosida «bormagin», «bormog‘in» va «barmog‘in» so‘zlari aynan bir xil harflar bilan bitilgan. Shundan tajnis hosil qilingan. Shoiming yuksak badiiy mahorati shundaki, o‘zaro slmkldosh, ya’ni ohang jihatidan aynan bir xil so‘zlami luyuq qofiyalariga olish orqali kitobxon ong-tafakkuri va ruhida ajib bir badiiy-tabiiy (badiiy-estetik) kayfiyat nyg‘ota olgan. Tuyuqning 3- va 4- misralarida aql mavhum tushun- chasi jonlantirilgan. Aslida, odam hayratdan barmog‘ini lishlaydi. Bu asarda esa mazkur harakat aqlga tegishli qilib lasvirlangan. Bunda ham shoiming xalq tilidagi tabiiylikka lioya qilgani ko‘rinadi. Chunki tilimizda: «Aqlim lol qoldi», - degan ibora ham bor-ku. Holbuki, bunda ham o‘sha so‘zlayotgan shaxsning o‘zi lol qolgani tushuniladi. Faqat bu ish-harakat aqlga ko‘chirilgan holda ifodalanyapti. Tuyuq, aslida, ana shu lisoniy go‘zallik asosiga qurilgan. Lekin unda zimdan sanamning qaysarligi, gapga kir- magani qoralanayotganini sezish qiyin emas. Aql bundan hayratlanib, barmog‘ini tishlagani bayonida esa bilinar- bilinmas tarzda: «Birovning jo‘yali maslahatiga kirmay, qaysarlik qilish ham aqldan emas», - degan g‘oya ilgari surilayotganiga ham shubha yo‘q.

• “SARVI GULRUX SORIDIN” TAJNISLI TUYUQ
• 0‘tkali ul sarvi gulrux soridin,
• Yo‘q xabar ul sarvi gul ruxsoridin.
• Hajridin bog‘ ichra berur yodima
• Qomatidin sarvu, gul - ruxsoridin.
• Tuyuq haqidagi nazariy ma’lumotdan bilib oldingizki, badiiy asarda tajnis hosil qilish uchun faqat tildagi tay- yor shakldosh (omonim) so‘zlardangina foydalanish shart emas. Chunki qalam sohibi bir necha so‘z qo‘shilmasi orqali ham ohoriy, ilgari tutilmagan, ya’ni tamoman yangi tajnislar ijod qilishi ham mumkin. Ushbu tuyuqda ham Navoiy shunday yo‘l tutgan. 1- misradagi «sarvigul ruxsoridin» so‘zlar tarkibiga 2- misrada «sarvigul ruxsoridin» va 4- misrada «sarvigul ruxsoridin» degan so‘z tarkibi qofiya boTib kelgan. Lekin bu uch qofiyadagi so‘zlaming har biri alohida-alohida ma’noga ega. Lekin eski o‘zbek alifbosida bu tajnis tarkibi bir xil yozilgan. 1- misrada «sarvi gulrux» so‘zi istiora boTib, tik qo- matli va gul yuzli yomi anglatib kelgan. Natijada satrdan: «Gul yuzli yor (yonidan) o‘tgani», — degan ma’no uqamiz. 2- misrada buning iloji yo‘qligi mantiqan asoslanadi: «U sarvdek tik qomatli gulning yuzidan xabar yo‘q».