|
Oqsillar – barcha hujayralarning hayot faoliyatini ta’minlovchi zaruriy tarkibiy qismidir. Oqsillarning organizmdagi (tanadagi) roli xilma - xildir. Tanamizdagi barcha hayotiy jarayonlarda uning o’sishi va ko’payishini boshqarishda ishtirok etadigan oqsillar – gormonlar ajralib turadi. Yorug’lik sezuvchi maxsus, oqsil – rodopsin hisobiga ko’zimiz to’r pardasida tasvir paydo bo’ladi. Aktin va miozin oqsillari hisobiga mushaklarimiz qisqaradi va bo’shashadi, buning natijasida biz harakat qila olamiz. Organizmdagi barcha kimyoviy jarayonlar maxsus oqsillar – fermentlar ishtirokida kechadi. Ularsiz ovqat xazm qilish, nafas olish, moddalar almashuvi, qon ivishi va boshqalar sodir bo’lmaydi. Oqsillar himoya funktsiyasini ham bajarishadi, organizmga kasallik keltirib chiqaruvchi bakteriyalar yoki zaharlar tushsa, ular immunoglobulin oqsillarini ishlab chiqaradi va zararli ta’sirlarni yo’q qiladi.
Oqsillar va ular faoliyati funksiyalarining xilma-xilligi bilan tanishganimizda, o’simlik va hayvonot olamining barcha oqsillari – mutlaq inert oqsillardan to biologik faol bo’lgan oqsillargacha – peptidli bog’ deb ataladigan kimyoviy bog’lardan tuzilgan bo’lib, ular yagona standart zanjirlar - aminokislotalar zanjiridan tashkil topganini ko’ramiz. Tashqaridan oqsil molekulasi ipdagi shodalarning ketma-ket joylashishiga o’xshaydi va unda shodalar rolini aminokislotalar molekulalari bajaradi. Ko’p oqsillar tarkibida bunday “shodalar” o’rtacha 300-500 ta bo’ladi.
Tabiatda barcha aminokislotalar 20 ta turda bo’ladi, ularni maxsus “kimyoviy alifbe”ning yigirmata “harfi” ga o’xshatish mumkinki, bu “harf” lardan oqsillar -300-500 harfdan iborat “so’zlar” tuzilgan bo’ladi. Bunday yigirma harf yordamida juda ko’p uzun so’zlar yozish mumkin. Agar so’zdagi harflardan birginasini almashtirilsa yoki ko’chirilsa, so’z yangi ma’noga ega bo’ladi, 500 ramzli so’zda imkoniy kombinatsiyalar soni 20500 ta bo’ladi.
a
b
2-rasm. Oqsilning tuzilishi (a) va nanokristall material (b)
Har bir oqsil zanjiri faqat shu oqsilgagina xos bo’lgan, faqat ma’lum bir sondagi va aminokislotalar kombinatsiyasidan qurilgan ketma-ketlikdagi u yoki bu oqsilga harakterli bo’lgan aminokislotalar yagona kombinatsiyasigina ularning kimyoviy va biologik xossalarini belgilab beradi. Bir dona aminokislota zanjirining o’rni o’zgartirilishi, almashtirilishi yoki yo’qotilishi oqsil molekulalari xossalarining tubdan o’zgarishiga olib keladi. Bundan kelib chiqib, alohida oqsilni sintez qilishda uning tuzilishidagi aminokislotalar zanjirlari ketma-ketligi haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lish kerak ekan. Tabiatda bunday ma’lumot maxsus tashuvchi – DNK molekulasida saqlanadi, unda organizmda mavjud bo’lgan barcha oqsillar tuzilishi haqida ma’lumot bo’ladi 1.
Bir oqsildagi aminokislotalar ketma-ketligi haqidagi ma’lumotlar joylashgan DNK molekulasining bir bo’lagi gen deb ataladi. Shuning uchun DNK dagi ma’lumotni genetik ma’lumot deyiladi. Gen esa irsiy materialning birligi hisoblanadi. DNKda bir necha yuzgacha genlar bo’ladi.
D NK molekulasi (dizoksiribonuklein kislota) biri ikkinchisi atrofiga o’ralgan spiralsimon ikkita ipdan iborat. Bunday qo’sh spiralning eni taxminan 2 nm bo’ladi. Uzunligi esa undan 10 ming marta ko’p – bir necha yuz ming nanometrdir. Irsiy ma’lumotni tashuvchi DNK qo’sh spiralini topgani uchun 1962 yilda olimlar Uotson va Krik Nobel mukofotiga sazovor bo’ldilar.
a b
3-rasm. DNK tuzilishi (a) va nanozarrachalar olish qurilmasi (b)
DNK iplari esa nukleotidlar zanjiridan tashkil topgan, nukleotidlar – organik materiallar bo’lib, bir-biri bilan bog’liq 3 ta molekula: azotli asos, 5 uglerodli shakar (pentoza) va fosfor kislotasi qoldig’idan iborat bo’ladi. Nukleotidlarni azotli asoslarning tarkibiga kiruvchi 4 tipi (turi): adenin (A), guanin (G), sitozin va (T) timin nomi bilan nomlangan. Nukleotidlar 4 turining DNK zanjirida joylashish tartibi juda muhimdir - u oqsillardagi aminokislotalar tartibini, ya’ni ularning tuzilishini belgilaydi.
DNKda oqsil tuzilishi dasturlashtirilganini tushunish uchun Morze alifbosini eslash kifoya, unda alifboning barcha harflari, tinish belgilari va sonlar qisqa (nuqta) va uzun (tire) signallar kombinatsiyasida belgilanadi. DNKda ham xuddi shunday shifr mavjud ekan. Huddi Morze alifbosida har bir harfga nuqtalar va tirelarning muayyan ketma-ketligi mos keltirilganidek, DNK kodida nukleotidlarning ma’lum ketma-ketlikda kelishi oqsil molekulasidagi ma’lum bir aminokislotaga mos kelar ekan. DNK kodini bilish – bu har bir aminokislotaga mos bo’lgan nukleotidlar ketma-ketligini bilish demakdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
