Mavzu: mustaqillik yillarida ekologik muammolarga qarshi kurash masalalari

 
2.2. Минтақа экологиясига салбий таъсир кўрсатаётган бошқа 
омилларнинг бартараф этиш тадбирлари 
So‘nggi paytlarda Tojikiston rahbariyatining tashabbusi bilan Rog‘unda 
boshlab yuborilgan ulkan GES qurilishi hamda uning keltirib chiqarishi mumkin 
bo‘lgan mudhish oqibatlari haqida bot-bot gapirilmoqda. Bugungi kunda 
dunyoda ishlab chiqarilayotgan umumiy elektr energiyasining 20 foizga yaqini 
gidroelektrostantsiyalar – GESlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Tojikiston hukumati 
tomonidan qurilishi mo‘ljallanayotgan Rog‘un GESining balandligi 350 metr, 
ishlab chiqarish quvvati esa 3600 MVtni tashkil etadigan to‘g‘on dunyodagi eng 
yirik hisoblanmish GESlardan ham suv bosimi yoki to‘g‘onining balandligi 
bo‘yicha olti barobarga, quvvati bo‘yicha esa 144 barobarga ustunroqdir
34
. Shu 
o‘rinda aytish kerak, katta gidroinshootlarning atrof-muhitga salbiy ta’siri va 
zarari borligi uchun Yevropada allaqachon ular xizmatidan voz kechish haqida 
qatiy qarorga kelib bo‘lingan. Shuning uchun ham 1998 yildan beri mazkur 
qit’ada ulkan to‘g‘onlardan foydalanishdan bosqichma-bosqich voz 
kechilmoqda. 
Davlatlararo diplomatiyada manfaatlar muvozanati e’tiborga olinishi 
xalqaro huquqning muhim tamoyillaridan sanaladi. Yuqoridagi muammoning 
hal etilishida O‘zbekiston rahbari va hukumati xalqaro huquq normalaridan 
kelib chiqqan holda, masalaga dunyo hamjamiyati e’tiborini qaratib kelmokda. 
34
Mardonov I., Роғун ГЭС и – минтақа 
 халқлари келажагига таҳдид
/ 
Xalq so‘zi gazetasi 2011 yil 20 
may soni. 

---

40 
Yurtboshimizning boshqa mamlakatlar rahbarlari bilan oliy darajadagi qanday 
uchrashuvi bo‘lmasin, albatta, ushbu muammoga alohida e’tibor beriladi. 
Prezidentimizning Rossiya, Xitoy, Qozog‘iston, Turkmaniston, AQSh, Yevropa 
Ittifoqi va boshqa davlat hamda tashkilotlar rahbarlari bilan bo‘lgan 
uchrashuvlaridagi muzokaralari bunga misoldir. Shuningdek, Yurtboshimiz 
2010 yil 20 sentyabr kuni BMT Bosh Assambleyasining Ming yillik rivojlanish 
maqsadlariga bag‘ishlangan oliy darajadagi yalpi majlisidagi nutqida ham 
transchegaraviy daryolarda suv inshootlarini qurishga mo‘ljallangan har bir 
loyiha xalqaro xolis ekspertiza natijalariga asoslangan hamda qo‘shni davlatlar 
bilan kelishilgan holda ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi zarurligini 
ta’kidlagan edilar. Shuningdek, Prezidentimizning ulkan gidroinshootlar o‘rniga 
kichik GES larni qurish har tomonlama samarali, arzon va ekologik jihatdan 
xavfsiz ekanligi to‘g‘risidagi fikrlari xalqaro hamjamiyat tomonidan qizg‘in 
qo‘llab-quvvatlangan. Masalan, Nyu-York davlat universiteti professori, 
ekologiya muammolari bo‘yicha ekspert A. Koddermanning bu boradagi fikri 
quyidagicha: “Men bugungi kunda yer yuzida iqlimning global o‘zgarishi tabiiy 
ofatlar soni va ko‘lami kengayishiga sabab bo‘layotgan bir paytda insoniyatning 
ulkan inshootlarni barpo etish bilan bog‘liq masalada o‘z mas’uliyatini keskin 
oshirishi lozim, deb hisoblayman. Bu jahonda eng yirik – Rog‘un GESini 
kurishga intilayotgan Tojikistonga ham taalluqlidir. Tojikiston bu ulkan 
inshootni barpo etishdan voz kechishi lozim”
35
. 
Yuqoridagi misollardan ko‘rinib turibdi, O‘zbekiston rahbariyati va 
hukumati ushbu muammoni xalqaro huquq normalari doirasida dunyo 
hamjamiyati e’tiborini jalb etgan holda hal etishga harakat qilmoqda. 
Shu o‘rinda masalaga taalluqli quyidagi ikki xalqaro Konventsiya – 
Transchegaraviy ochiq suv oqimlari va xalqaro ko‘llarni muhofaza qilish hamda 
foydalanish bo‘yicha Konventsiya (Xelsinki, 1992 yil 17 mart) va Xalqaro ochiq 
35
Mardonov I., Роғун ГЭС и – минтақа 
халқлари келажагига таҳдид
Xalq so‘zi gazetasi 2011 yil 20 
may soni. 

---

41 
suv oqimlaridan kemalar qatnamaydigan turda foydalanish huquqi to‘g‘risidagi 
Konventsiya (Nyu-York, 1997 yil 21 may) normalarini ta’kidlab o‘tish 
o‘rinlidir. Ushbu Konventsiyalarda transcheragaviy daryolardan qanday 
foydalanish, vujudga kelgan muammolarni hal etish kabi masalalar belgilab 
qo‘yilgan. Masalan, Nyu-York Konventsiyasining 6-moddasi 1-qismida xalqaro 
suv oqimlaridan adolatli va oqilona foydalanish shartlari ko‘rsatilgan bo‘lib, 
unga ko‘ra, o‘z hududidan xalqaro suv oqimlari o‘tadigan har bir davlatga 
gidrogeografik, iqlimiy, ekologik va boshqa tabiiy xarakterga ega omillarni, 
shuningdek, qo‘shni davlatlarning suvga bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojini, 
transchegaraviy suv oqimlarining bir davlat tomonidan monopollashtirilishi yoki 
xo‘jasizlarcha ishlatilishi oqibatida boshqa bir davlat ko‘radigan zarar va shunga 
o‘xshash boshqa omillarni hisobga olib borishni belgilab beradi. Tojikiston 
rahbariyati esa yuqorida qayd etilgan Konventsiyalarni imzolamaganligini 
ro‘kach qilib, umume’tirof etilgan xalqaro huquq normalariga zid ravishda 
“iqtisodiy o‘sishga” qaratilgan rejalarini o‘jarlik bilan himoya qilishdan nariga 
o‘tmadi.
Bundan tashqari, mintaqa ekologiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan yana 
bir omillardan biri “Tojikiston alyuminiy kompaniyasi” davlat unitar korxonasi 
(“Talko” DUK) chiqarayotgan tashlanmalar bo‘ldi. Ushbu korxona tomonidan 
Surxondaryo 
viloyatining 
shimoliy 
hududlarini 
transchegaraviy 
ifloslantirayotgani xususidagi masala keyingi yillardagi asosiy masalalar 
qatoridan joy oldi. 1975 yilda ekologik standartlarga rioya etilmasdan, zamon 
talablariga javob bermaydigan texnologiyalar asosida qurilgan mazkur korxona 
atrof-muhitni zaharli birikmalar bilan zararlantiradigan manbaga aylandi. 
«Tojikiston alyuminiy zavodi» davlat unitar korxonasi Dushanbe shahri 
g‘arbidan oltmish kilometr uzoqlikda, Tursunzoda shahri yaqinida joylashgan. 
Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u yiliga 350-400 ming tonna alyuminiy ishlab 
chiqarish quvvatiga ega. Korxona O‘zbekiston Respublikasi chegarasidan atigi 
18 kilometr masofada joylashgani bois mamlakatimizning Surxondaryo 

---

42 
viloyatidagi Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy va Jarqo‘rg‘on tumanlarining 1,1 
million nafardan ortiq aholisi uning zararli ta’siri ostida qolmoqda. «Talko»ning 
sanoat chiqindilari Surxondaryo viloyati atrof-muhiti va qishloq xo‘jaligiga 
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Birinchi navbatda, atmosfera havosi ifloslanmoqda. 
«Talko» DUK atmosferaga har yili o‘rtacha 22-23 ming tonna zaharli moddalar 
chiqarmoqda. Ularning asosiy tarkibini oltingugurt angidridi, azot oksidlari, 
ftorli vodorod va boshqa zaharli moddalar tashkil qiladi
36
. 
Ekologik me’yorlarga rioya etilmasdan, qoloq texnologiyalar asosida 
qurilgan mazkur zavod faoliyati mintaqada ming yillar davomida shakllangan 
ekotizim buzilishiga, aholi genofondi, o‘simlik va hayvonot olami uchun katta 
xavf tug‘ilishiga sabab bo‘layotir
37
. 
Ular orasida ftorli vodorod o‘ta xavfli bo‘lib, bu moddaning atmosferaga 
chiqarilishi yiliga qariyb 122 tonnani tashkil etadi. SHamol yo‘nalishlari tahlili 
shuni ko‘rsatadiki, ular, asosan, shimoliy hamda shimoli-sharqiy yo‘nalish 
bo‘yicha esadi va buning natijasida zavod atmosferaga chiqarayotgan zaharli 
moddalarning asosiy miqdori 18-19 soat ichida havo oqimi orqali Surxondaryo 
viloyatining Sariosiyo, Uzun, Denov, Jarqo‘rg‘on va boshqa tumanlariga 
tarqalib, bu erdagi hududlarni zaharlamoqda. Masalan, 2006 — 2011 yillarda 
Sariosiyo tumani hududi atmosfera havosida ftorli vodorod tarkibi ruxsat etilgan 
o‘rtacha yillik konsentratsiya miqdoridan 1,8-2 barobar oshganini ko‘rsatmoqda. 
Ayniqsa, yozda ftorli vodorodning yuqori darajada quyuqlashishi kuzatilmoqda 
va bu ko‘rsatkich ruxsat etilgan konsentratsiya miqdoridan 3,4 barobar ko‘pdir. 
Atmosfera havosida ftorli vodorod miqdori ko‘payib borayotgani oqibatida 
tuproq, suv resurslari zararlanmoqda, qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi, 
chorvachilik mahsuldorligi pasayib ketmoqda, shuningdek, aholi salomatligi va 
genofondiga salbiy ta’sir etmoqda. 
36
Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар 
корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси. 
37
Иванова А., Атроф-муҳитнинг трансчегаравий ифлосланиш муаммолари ва уларни ҳал 
этиш йўллари/ ЎзА, 22.08.2013 

---

43 
Ayniqsa, tuproq ko‘p zararlanmoqda. «Talko» DUK zaharli chiqindilari 
ta’siri ostida qolayotgan hududlarda o‘tkazilgan tadqiqotlar bu erdagi tuproq 
tarkibida katta miqdorda ko‘chib yuruvchi ftor to‘planganini ko‘rsatmoqda. 
Ayni paytda zararlanish manbaidan 150 kilometr radiusdagi hududlar suvda 
eriydigan ftor bilan zaharlangan. 
Qayd etilgan hududlarda ko‘p yillar mobaynida ftor to‘planib, kuchli ta’sir 
ko‘rsatayotgani natijasida tuproq tarkibi butunlay o‘zgarib ketgan va bu holat 
uning kimyoviy-biologik vazifasi buzilishi hamda ekologik vaziyatning 
yomonlashuviga sabab bo‘lmoqda. Shuningdek, «Talko» DUK chiqarayotgan 
zaharli moddalar qishloq xo‘jalik ekinlari va chorvachilikka ham salbiy ta’sir 
ko‘rsatayotgani tashvish uyg‘otadi. 
Uzoq yillar mobaynida tuproq tarkibida yuqori konsentratsiyali suvda 
eriydigan ftorning to‘plangani o‘simliklarning rivojlanishiga ham salbiy ta’sir 
o‘tkazmoqda, buning natijasida sabzavot ekinlari hosildorligi hamda sifati 
pasayib borayotgani kuzatilmoqda. Misol uchun, ftorli vodorod bilan kuchli 
zararlangan Sariosiyo, Uzun va Denov tumanlari hududida sabzavot ekinlari 
hosildorligi 46 foizga kamaygan. 
Bundan tashqari, «Talko» DUK chiqarayotgan zaharli moddalar 
urug‘larning unib chiqishi, daraxtlarning meva tugishi, o‘simliklarning o‘sishiga 
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, poliz ekinlari hosildorligi 24,4, sabzavotlar 
hosildorligi 34, uzum hosildorligi 37,8 foizga kamayib ketgan. Meva-
sabzavotlarda ftoridlar quyuqligi ruxsat etilgan konsentratsiya miqdoridan 11-
19, 
bug‘doyda 5-6,5 foizni tashkil etishi aniqlangani ham o‘ta 
tashvishlanarlidir
38
. 
Bundan tashqari, chorva mollarning tarkibida ftor yuqori bo‘lgan 
o‘simliklarni iste’mol qilishi ularning organizmida jiddiy fiziologik o‘zgarishlar, 
ya’ni kalsiy va yod balansi buzilishi, tishlarining qimirlab qolishi va tushishi, 
38
Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар 
корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси. 

---

44 
naychasimon suyaklari qiyshayishi, bo‘g‘inlari shikastlanishi, flyuroz, 
osteodistrofiya, osteoporoz, osteomalyasiya kasalliklarining paydo bo‘lishi, raxit 
va boshqa kasalliklarga chalinishiga sabab bo‘lmoqda. Misol uchun, klinik 
tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, Sariosiyo tumanida 3-5 yoshdagi hayvonlarning 
80-90 foizining tishlarida qora dog‘lar, ularning edirilishi, teshilishi va oqibatda 
tushishi kuzatilmoqda. Ozuqa va biomateriallar tarkibida ftorning yuqori 
darajada bo‘lishi hayvonlar organizmida jiddiy o‘zgarishlarga olib kelmoqda va 
bu ularning chala nasl berishi, muhitga chidamliligining pasayishi, 
yaroqsizligiga va o‘lik nasl tug‘ilishiga sabab bo‘lmoqda. Bu tumanlarda 
qoramollarning o‘rtacha solishtirma og‘irligi viloyatning boshqa tumanlariga 
qaraganda 15-20 kilogrammga kam. Bundan tashqari, tadqiqotlar davomida 
sutda ftor quyuqligi ruxsat etilgan konsentratsiya miqdoridan 9-13, go‘shtda 
10,9 foizga oshgani aniqlandi. Eng xavfli tomoni shundaki, «Talko» DUK 
atmosferaga chiqarayotgan moddalar aholi salomatligi va genofondiga salbiy 
ta’sir ko‘rsatmoqda. Alyuminiy olishda ftorli vodoroddan tashqari, katta 
miqdorda uglerod va oltingugurt oksidlarining zaharli gazlari ham ajralib 
chiqadi. Ular insonda yiringli bronxit, o‘pkaning surunkali shamollashi, bosh 
aylanishi, migren va qon bosimi oshishiga sabab bo‘ladi. Ayniqsa, zaharli 
chiqindilar 
xotin-qizlarning 
reproduktiv 
salomatligiga 
xavfli 
ta’sir 
ko‘rsatmoqda. 
Surxondaryo viloyatining ko‘rsatib o‘tilgan tumanlarida bolalar va katta 
yoshli aholining patologik o‘zgarishlar bo‘yicha kasallanishi viloyat bo‘yicha 
o‘rtacha ko‘rsatkichdan 3 barobar yuqoridir. 
1994 yil 17 noyabrda imzolangan Tojikiston alyuminiy zavodining salbiy 
ta’siri zonasida ekologik ahvolni yaxshilash bo‘yicha hamkorlikka oid 
O‘zbekiston-Tojikiston hukumatlararo bitimi ham amalda bajarilmayotir
39
. 
39
Иванова А., Атроф-муҳитнинг трансчегаравий ифлосланиш муаммолари ва уларни ҳал 
этиш йўллари/ ЎзА, 22.08.2013 

---

45 
Ayni vaqtda 2011 yilda Uzun tumanida aholining umumiy kasallanishi 
2006 yildagiga nisbatan 24,2, Sariosiyo tumanida 12,7 foizga, nafas olish 
organlari kasalliklari soni 3,4, endokrin tizimi kasalliklari 2,8 barobar, ovqat 
hazm qilish organlari 27,7, shuningdek, qon va qon hosil qilish organlari 
kasalliklari 29,4 foizga oshgani qayd etildi. 
«Talko» DUK ta’siri zonasida yashayotgan Sariosiyo tumani aholisi 
salomatligini tekshirish natijalari umumiy kasalliklar tarkibida quyidagi 
xastaliklar ko‘p uchrashini ko‘rsatdi: 
— nafas olish organlari (2006 yildagi 24 foiz o‘rniga 2011 yilda 27,8 foiz); 
— ovqat hazm qilish organlari (12,6 foiz o‘rniga 14,7 foiz); 
— endokrin tizimi (11,2 foiz o‘rniga 14,1 foiz); 
— qon va qon hosil qilish organlari (12,6 foiz o‘rniga 15,3 foiz) Atrof-
muhitning aholi salomatligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi oqibatida yuqorida qayd 
etilgan tumanlarda o‘rtacha umr ko‘rish ko‘rsatkichlari ayollarda 68, erkaklarda 
65 yoshni tashkil qilmoqda. Holbuki, respublikamiz bo‘yicha bu ko‘rsatkich 
ayollarda 75, erkaklarda esa 72 yoshni tashkil etadi «Talko» DUK 
chiqindilaridan ko‘p zarar ko‘rgan tumanlarda, masalan, Surxondaryo 
viloyatining SHo‘rchi tumaniga nisbatan, homilaning tushib qolishi (2-2,5 marta 
ko‘p), homila normal rivojlanmagani sababli abortlar (har ming nafar tuqqan 
ayollarning 16 nafaridan 9 nafarida), muddatidan oldin tug‘ish (har ming 
tuqqanayolning 34 nafaridan 13 nafarida), chala va vazni kam (2500 grammga 
etmagan) bolalarning tug‘ilishi (tug‘ilgan har ming bolaning 35-45 nafaridan 26 
nafarida) kuzatilmoqda.Ushbu tumanlarda homiladorlikning 95 foizi yuqori 
darajadagi qalqonsimon bez, tanosil tizimi kasalliklari bilankechmoqda. Bundan 
tashqari, «Talko» DUKning tarkibida ftor bor chiqindilarining ta’siri natijasida 
homiladorlarni ultratovush orqali tekshirishda ularning homilasi rivojlanishida 
tug‘ma nuqsonlar 2006 yildagi 0,6 foiz o‘rniga 2011 yilda 2,8 foizga (4,6 
barobar) oshgan. Qonni biokimyoviy tekshirishlar esa bu ko‘rsatkich tegishincha 
8,2 foizdan 14,8 foizga, ya’ni 1,8 marta oshganini ko‘rsatmoqda. 2006 — 2011 

---

46 
yillarda homilador ayollar skriningida 687 holatda homila rivojlanishida tug‘ma 
nuqsonlar, ularning qoni biokimyoviy tekshirilganda esa, 979 holatda patologik 
o‘zgarishlar mavjudligi aniqlandi
40
. 
SHu bilan birga, monitoringga muvofiq, so‘nggi besh yilda Sariosiyo 
tumanida o‘lik tug‘ilgan chaqaloqlar soni 7,7 barobar ko‘paygan. 2011 yilda 
Denov, Sariosiyo va Uzun tumanlarida o‘lik tug‘ilgan chaqaloqlar soni viloyat 
bo‘yicha o‘rtacha ko‘rsatkichdan 27,3 foizga ko‘pdir. 
Bundan tashqari, 2011 yilda ushbu tumanlarda: 
—
16 yoshgacha bo‘lgan 3106 nafar nogiron bola ro‘yxatga olingan, bu 
2006 yildagiga nisbatan 9,5 foiz, Sariosiyo tumanida esa 17,1 foiz ko‘pdir; 
—
16 yoshdan katta 12655 nafar nogiron ro‘yxatga olingan, bu 2006 
yildagiga nisbatan 1,5 barobar, Sariosiyo tumanida esa 1,6 barobar ko‘pdir. 
«Talko» DUK tomonidan Uzbekiston Respublikasining Surxondaryo viloyati 
aholisi salomatligi va atrof-muhitiga etkazilgan iqtisodiy zarar tahlil qilib 
chiqildi. Hisob-kitoblarga ko‘ra, 2006 — 2011 yillarda viloyatning to‘rt tumani 
(Sariosiyo, Uzun, Denov, Jarqo‘rg‘on) atrof-muhitiga etkazilgan ekologik-
iqtisodiy zarar 100,8 million dollar hajmida (ekologik-iqtisodiy zarar Engel 
ko‘rsatkichlaridan foydalangan holda hisoblab chiqildi) baholanmoqda. So‘nggi 
besh yilda Surxondaryo viloyatining Denov, Jarqo‘rg‘on, Sariosiyo va Uzun 
tumanlari qishloq xo‘jaligiga etkazilgan iqtisodiy zarar 174,97 million dollar
hajmida 
baholanmoqda, 
jumladan: 
—
qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligi pasayishi hisobidan — 8,08 million 
dollar; 
—
sog‘ib olinadigan sut miqdori kamayishi hisobidan — 33,2 million 
dollar; 
—
chorva mollar vaznining kamayishi hisobidan — 133,7 million dollarni 
tashkil etadi. 
40
Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар 
корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси. 

---

47 
Hisob-kitoblarga muvofiq, aholi salomatligi va genofondiga har yili 
etkazilayotgan iqtisodiy zarar 31,2 million dollardan oshmoqda. Jumladan, aholi 
salomatligini tiklash va genofondini saqlashga Davlat byudjeti hisobidan 20,8, 
aholi tomonidan 10,4 million dollar sarflanmoqda. SHular qatorida flyuoroz 
kasalligini davolash xarajatlari 16,07, xotin-qizlar va bolalar salomatligini 
mustahkamlash uchun 0,75, qon va qon hosil qilish organlari kasalliklarini 
davolash uchun 4,8, endokrinologik va ovqat hazm qilish organlari kasalliklarini 
davolash uchun 3,3, nafas olish organlari kasalliklarini davolash uchun 3,9 
million dollar yo‘naltirilmoqda. Bunda faqat 2007 — 2011 yillarda etkazilgan 
iqtisodiy zarar miqdori 156 million dollardan ortiq bo‘lganini alohida qayd etish 
joiz. 2007 — 2011 yillarda 16 yoshgacha bo‘lgan nogiron bolalar, shuningdek, 
16 yoshdan katta nogironlar ehtiyojlari uchun Davlat byudjetidan 28 million 
dollar sarflandi. 
SHu tariqa, «Talko» DUK tomonidan so‘nggi besh yilda Uzbekistonga 
etkazilgan jami iqtisodiy zarar 447,3 million dollarni tashkil etdi. «Talko» DUK 
faoliyatining xavfli oqibatlaridan tashvishga tushgan Surxondaryo viloyati 
aholisi bundan bir yil avval mazkur korxona hamda xalqaro tashkilotlar 
rahbariyati e’tiborini tortish maqsadida qator norozilik aksiyalarini o‘tkazgan 
edi. Ular BMT Bosh Assambleyasi, YUNEP va Jahon sog‘liqni saqlash 
tashkilotiga qarata «Tojikiston alyuminiy kompaniyasi» davlat unitar 
korxonasining zararli ishlab chiqarishini zudlik bilan to‘xtatish, «Talko» DUKda 
ushbu korxonaning unga tutash hududlar aholisiga, flora va faunasiga etkazgan 
zararini aniqlash uchun nufuzli xalqaro mustaqil ekspertlarni jalb qilgan holda, 
ekologik ekspertiza o‘tkazish, korxona to‘liq modernizatsiya qilinishi va 
zamonaviy tozalash qurilmalari bilan jihozlanishi, korxonaning bir necha o‘n 
yillik faoliyati davomida mintaqa aholisi salomatligiga va atrof-muhitga 
etkazilgan zararni to‘liq qoplash majburiyatini yuklashdan iborat pozitsiyasi 
bayon etilgan Murojaatni qabul qilgan edi. Surxondaryo viloyati aholisining 757 
mingdan ortiq kishi imzolagan ushbu Murojaatida: «Biz ishonamizki, kindik 

---

48 
qoni to‘kilgan o‘z ona-erida xavfli sanoat ishlab chiqarishining zararli 
chiqindilari tufayli sog‘lom atrof-muhitga ega bo‘lish huquqidan mahrum 
bo‘layotgan odamlar taqdiri xalqaro hamjamiyatni befarq 
qoldirmaydi», 
deb ta’kidlangan edi. 
O‘zbekiston Ekologik harakati ushbu Murojaatni BMT Bosh kotibi Pan Gi 
Mun, BMTning Atrof-muhit bo‘yicha dasturi ijrochi direktori Axim SHtayner 
va Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bosh direktori, doktor Margaret CHenga 
yo‘lladi va ularni «Tojikiston alyuminiy kompaniyasi» DUK sanoat 
chiqindilaridan zarar ko‘rayotgan mintaqa aholisi hamda atrof-muhitni himoya 
qilishga chaqirdi. 
Ushbu masalalar 2010 yil 16-17 noyabr kunlari Toshkentda bo‘lib o‘tgan 
«O‘rta Osiyoning transchegaraviy ekologik muammolari: ularni hal etishda 
xalqaro huquq mexanizmlarini qo‘llash» xalqaro konferensiyasida, shuningdek, 
2011 yil 9 dekabrda «Ekologik xavfsizlik, salomatlikni muhofaza qilishning 
dolzarb muammolari: ularni hal etishda fuqarolik jamiyati institutlarining o‘rni» 
mavzuida o‘tgan xalqaro davra suhbatida atroflicha muhokama etildi. 
Jamoatchilikni tashvishga solayotgan bu masalalar «Talko» DUK rahbariyatiga 
ham bir necha marta etkazildi. Masalan, O‘zbekiston Ekologik harakati 
korxonaning atrof-muhit va aholi salomatligiga etkazayotgan transchegaraviy 
ta’siri masalasini muhokama etish, zararlash manbalari, shuningdek, ularning 
ta’sir zonalarida birgalikda o‘lchash ishlarini o‘tkazish maqsadida 2011 yil 
sentyabr va oktyabr oylarida korxona rahbariyatiga yo‘llagan maktublarida 
O‘zbekiston ekologlarining «Talko» DUK vakillari bilan zavod hududida 
uchrashuv o‘tkazishini taklif etdi
41
. 
«Talko» DUK axborot-tahlil departamenti rahbari Igor Satarovning 2011 
yil 8 sentyabrda «Ozodi» radiosiga bergan intervyusi korxonaga shunday taklif 
bilan murojaat qilishga majbur etdi. U o‘z intervyusida O‘zbekiston Ekologik 
41
Алихонов Б., Сангинов С., Ўзбекистон ҳудудларининг Тожикистондаги «Талко» давлат унитар 
корхонаси томонидан трансчегаравий зарарланиши оқибатларининг таҳлили/ “Халқ сўзи” газетаси. 

---

49 
harakati, go‘yoki, korxona ishlab chiqarish chiqindilarining transchegaraviy 
ta’siri masalalarida «hech qanday tahlillar o‘tkazmasdan shubhali ma’lumotlarga 
tayanayotgani» va «O‘zbekiston kompaniyaning har ikki tomon mutaxassislari 
ishtirokida birgalikda o‘lchash ishlarini o‘tkazish to‘g‘risidagi taklifini rad 
etgani»ni keltiradi. 
«Talko» DUK boshqaruvchi direktori S.F. SHaripovdan olingan javobda 
shunday deyilgan: «Talko» DUK ishlab chiqarish faoliyatining transchegaraviy 
ta’siri bilan bog‘liq masalalar Tojikiston Respublikasi hukumat tuzilmalarining 
doimiy nazoratida. «Talko» DUK davlat korxonasi hisoblanadi va shu sababli 
atrof-muhitni muhofaza qilish, transchegaraviy ta’sir ko‘rsatishni baholash va 
muhokama etish bo‘yicha korxona faoliyatini yaxshilashga oid takliflarimiz 
Tojikiston Respublikasi hukumatiga taqdim etilgan. Tojikiston va O‘zbekiston 
korxonalari faoliyatining atrof-muhitga transchegaraviy ta’sir ko‘rsatishi 
masalalarini muhokama etishga doir biz va siz bildirgan takliflar yuzasidan 
qarorlarni har ikki davlat hukumat tuzilmalari qabul qilish vakolatiga egadir». 
«Talko» DUK boshqaruvchi direktorining javobi yuqorida tilga olingan 
korxona axborot-tahlil departamenti rahbarining bayonotiga mutlaqo ziddir. 
Ayni paytda 2012 yilning aprelida turli veb-saytlarda Tojikistonning «Talko» 
ta’sir zonasidagi ekologik ahvolni birgalikda o‘rganish to‘g‘risidagi taklifiga 
qaramay, O‘zbekiston ushbu tadbirlarda ishtirok etishdan ataylab bosh 
tortayotgani haqidagi gaplar yana takrorlangan (www/ferghana.ru saytidagi 
Tojikiston Respublikasining Rossiyadagi elchixonasi bayonotiga tayangan holda 
e’lon qilingan «Dushanbe Toshkentni Tojikistonda ijtimoiy qo‘zg‘olon ko‘tarish 
bo‘yicha 
ig‘vo 
tarqatayotganlikda 
ayblamoqda» 
sarlavhali 
maqola; 
www.ariana.su
saytidagi P. Bolotovning «O‘zbekiston — Tojikiston 
munosabatlaridagi tanglik» maqolasi; 
www.avesta.tj
saytidagi Tojikistonning 
Rossiyadagi elchixonasi rasmiy saytida joylashtirilgan press-relizga tayangan 
«O‘zbekiston Tojikistondan hududining bir qismini berishni talab qilmoqda» 
sarlavhali maqola shular jumlasidandir). Bizningcha, bunday pozitsiya 

---

50 
Tojikiston qo‘shni davlat hududlarining zararlanishi sababli yuzaga kelgan 
muammolarni muhokama etish va hal qilish niyatida emasligidan, daromad 
ketidan quvib, Tojikiston hamda O‘zbekiston fuqarolarining hayoti va 
salomatligini xavf ostiga qo‘yishdan ham tap tortmasligidan dalolat beradi. 
O‘zbekiston hududlarining 
Tojikiston 
alyuminiy 
zavodi 
tomonidan 
transchegaraviy zararlanish oqibatlarining tahlili natijasida quyidagi xulosalarga 
kelish mumkin: 
«Talko» DUK atmosferaga chiqarayotgan zararli moddalar ta’siri zonasida 
joylashgan O‘zbekistonning Surxondaryo viloyatidagi Sariosiyo, Uzun, Denov 
va Jarqo‘rg‘on tumanlarida ekologik vaziyat yildan-yilga murakkablashib 
bormoqda, bu holat ushbu tumanlar aholisi salomatligi hamda genofondiga, 
qishloq xo‘jaligi va chorvachiligiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, O‘zbekiston 
Respublikasiga katta ekologik-iqtisodiy zarar yetkazmoqda. 
1.
«Talko» DUK O‘zbekiston Respublikasiga 447,3 million dollar 
miqdorida etkazilgan zararni qoplashi zarur. 
SHu bilan birga, «Talko» DUK tomonidan chiqarilayotgan zararli 
moddalarning salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida: 
1)
Korxonaning odamlar hayotiga xavf solayotgan va atrof-muhitga zarar 
etkazayotgan faoliyatini to‘xtatish; 
2)
«Talko» DUKning atrof tabiiy muhitga ko‘rsatayotgan ta’sirini 
baholash; 
3)
«Talko» DUKda texnologik jarayonlar va gazni tozalash uskunalarini 
to‘liq modernizatsiya qilish, «Talko» DUK chiqarayotgan zararli moddalarni 
bosqichma-bosqich kamaytirish bo‘yicha texnik ishlar dasturi tadbirlarini izchil 
amalga oshirish; 

---

51 
XULOSA 
Xulosa sifatida shuni aytishimiz mumkinki, sovet mustabid tuzumi 
hukmronligi sharoitida sun’iy tarzda yuzaga keltirilgan Orol fojeasi global 
ahamiyat kasb etib, mintaqa doirasida hal etish mushkul bo‘lgan muammolardan 
biriga aylandi. Bundan tashqari, so‘nggi paytlarda Tojikiston rahbariyatining 
tashabbusi bilan Rog‘unda boshlab yuborilgan ulkan GES qurilishi hamda uning 
keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan mudhish oqibatlari haqida bot-bot 

---

52 
gapirilmoqda. Bugungi kunda dunyoda ishlab chiqarilayotgan umumiy elektr 
energiyasining 20 foizga yaqini gidroelektrostantsiyalar – GESlar hissasiga 
to‘g‘ri keladi. Tojikiston hukumati tomonidan qurilishi mo‘ljallanayotgan 
Rog‘un GESining balandligi 350 metr, ishlab chiqarish quvvati esa 3600 MVtni 
tashkil etadigan to‘g‘on dunyodagi eng yirik hisoblanmish GESlardan ham suv 
bosimi yoki to‘g‘onining balandligi bo‘yicha olti barobarga, quvvati bo‘yicha 
esa 144 barobarga ustunroqdir. Shu o‘rinda aytish kerak, katta 
gidroinshootlarning atrof-muhitga salbiy ta’siri va zarari borligi uchun 
Yevropada allaqachon ular xizmatidan voz kechish haqida qatiy qarorga kelib 
bo‘lingan. Shuning uchun ham 1998 yildan beri mazkur qit’ada ulkan 
to‘g‘onlardan foydalanishdan bosqichma-bosqich voz kechilmoqda. 
Bundan tashqari, mintaqa ekologiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotgan yana bir 
omillardan biri “Tojikiston alyuminiy kompaniyasi” davlat unitar korxonasi 
(“Talko” DUK) chiqarayotgan tashlanmalar bo‘ldi. Ushbu korxona tomonidan 
Surxondaryo 
viloyatining 
shimoliy 
hududlarini 
transchegaraviy 
ifloslantirayotgani xususidagi masala keyingi yillardagi asosiy masalalar 
qatoridan joy oldi. 1975 yilda ekologik standartlarga rioya etilmasdan, zamon 
talablariga javob bermaydigan texnologiyalar asosida qurilgan mazkur korxona 
atrof-muhitni zaharli birikmalar bilan zararlantiradigan manbaga aylandi. 
«Tojikiston alyuminiy zavodi» davlat unitar korxonasi Dushanbe shahri 
g‘arbidan oltmish kilometr uzoqlikda, Tursunzoda shahri yaqinida joylashgan. 
Mavjud ma’lumotlarga ko‘ra, u yiliga 350-400 ming tonna alyuminiy ishlab 
chiqarish quvvatiga ega. Korxona O‘zbekiston Respublikasi chegarasidan atigi 
18 kilometr masofada joylashgani bois mamlakatimizning Surxondaryo 
viloyatidagi Sariosiyo, Uzun, Denov, Oltinsoy va Jarqo‘rg‘on tumanlarining 1,1 
million nafardan ortiq aholisi uning zararli ta’siri ostida qolmoqda. «Talko»ning 
sanoat chiqindilari Surxondaryo viloyati atrof-muhiti va qishloq xo‘jaligiga 
salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 
Bunday noxush holatlarning oldini olish va uning aholi salomatligi va 

---

53 
yashash tarziga bo‘lgan salbiy tahdidlarini yumshatish borasida O‘zbekiston 
hukumati katta kuch-g‘ayrat sarfladi. Xususan, bu borada amalga oshirilgan 
tadbirlar natijasida Orolbo‘yida istiqomat qiluvchi aholining ijtimoiy-iqtisodiy 
ta’minlanganlik darajasi oshib, turmushi farovonlashdi. Aholi sog‘lig‘ini saqlash 
borasida amalga oshirilgan ishlar tufayli mintaqada, xususan O‘zbekiston 
tarkibiga kiruvchi Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Buxoro va Navoiy 
viloyatidagi ahvol birmuncha yaxshilanishiga erishildi. Ammo, O‘zbekiston 
tomonidan amalga oshirilgan bunday keng ko‘lamli tadbirlarga qaramasdan, bu 
muammo global ahamiyat kasb etgani va ko‘lamining nihoyat darajada kengligi 
bois bu borada amalga oshirilgan loyiha hamda dasturlarga qo‘shimcha tarzda 
yana ko‘plab tadbirlarni amalga oshirish talab etiladi. Xususan, O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning «Orol dengizi mintaqasidagi ekologik 
ofat oqibatlarini yumshatish bo‘yicha hamkorlikni rivojlantirish» mavzusidagi 
xalqaro konferensiyasida so‘zlagan nutqida ta’kidlanganidek “Mintaqa 
mamlakatlari Orol dengizi halokatining atrof-muhit va bu erda yashayotgan 
aholi hayoti va faoliyatiga etkazayotgan ekologik, ijtimoiy-iqtisodiy va 
gumanitar oqibatlarini bartaraf etish uchun etarlicha mablag‘ va moddiy-texnik 
imkoniyatlariga ega emas. Shu bois Birlashgan Millatlar tashkiloti, boshqa 
xalqaro tashkilotlar va rivojlanish bo‘yicha hamkor davlatlarning samarali 
amaliy yordamisiz dunyo miqyosidagi ushbu muammoni hal etib bo‘lmaydi”.