Мавзу. МеҳНАТ РЕСУРСЛАРИ ВА Меҳнат потенциали

Ўзбекистон Республикаси ахолисининг меҳнат ёшига кўра гуруҳларга тақсимланиши¹
(йил бошига нисбатан, минг киши)

Кўрсаткичлар	1991 й.	2001 й.	2002 й.	2003 й.	2004 й.	2005 й.	2006 й.	1991-2006 йй.%
Меҳнатга яроқли ёшгача бўлган аҳоли	8896,2	9864,5	9734,5	9420,9	9444,5	9328,1	9217,1	103,6
Ш.ж., қишлоқ жойларда	5841,7	6705,5	6633,6	6468,5	6477,8	6414,2	6346,5	108,6
Меҳнатга яроқли ёшдаги аҳоли	10135,3	13142,9	13563,8	14160,7	14450,2	14859,3	15241,3	150,4
Ш.ж., қишлоқ жойларда	5681,1	7907,1	8309,3	8868,7	8850,7	9164,5	9456,9	166,5
Меҳнатга яроқли ёшдаги аҳоли	1610,0	1805,7	1817,5	1822,2	1832,7	1834,0	1854,3	115,2
Ш.ж., қишлоқ жойларда	825,2	975,1	984,3	993,1	997,7	1000,7	1167,6	141,5

Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики, мамлакатда меҳнатга яроқли ёшгача бўлган аҳоли сонининг камайиши тенденцияси кузатилмокда. Бу кўрсаткич 2001 йилда 9864,5 (жумладан, қишлоқ жойларда - 6705,5) минг кишини ташкил этган бўлса, 2006 йилга келиб 9217,1 минг нафардан иборат бўлмоқда. Ушбу ҳолат мамлакатдаги демографик вазиятнинг нисбатан барқарорлашуви, натижада туғилишнинг камайиши билан боғлиқ ҳолда рўй берган. Шу билан бирга, мустақилликдан олдинги ва унинг дастлабки йилларида Ўзбекистонда туғилиш кўрсаткичлари юқори бўлганлиги сабабли 2001-2006 йиллар мобайнида меҳнатга яроқли ёшдаги аҳоли сони ўсиб борган ва бу даврда 13142,9 минг кишидан 15241,3 минг кишига етган. Ишга лаёқатли ёшдаги фуқаролар бутун аҳолининг салмоқли қисмини ташкил этиб, уларнинг сони демографик омил таъсирида ўзгариб туради. Уларнинг қанча бўлиши тегишли ёшлардаги ўлим даражасига боғлиқ.
Бу, жумладан, меҳнат қилиш ёшига етган ўсмирлар билан пенсия ёшига етган фуқаролар сони ўртасидаги нисбатга ҳам тааллуқли. Ўлим қанча кам бўлса ва меҳнат қилиш ёшига етган фуқаролар билан бу ёшдан чиққан кишилар ўртасидаги фарқ қанча юқори бўлса, ишлаш қобилиятига етган кишилар сони шунча кўп бўлади ёки аксинча. Меҳнатга лаёқатли ёшдаги барча аҳоли ҳам ишга яроқли ҳисобланмайди. Чунки улар таркибида ногиронлар ва ёшга кўра имтиёзли нафақа олувчи шахслар бўлади. Демак, меҳнатга лаёқатли ёшдаги аҳоли - ишламаётган I ва II гуруҳ ногиронлари ҳамда ёшига қўра имтиёзли нафақа олувчи шахслардан ташқари ишга қобилиятли ёшдаги кишилар (16-60 ёш бўлган эркаклар ва 16-55 ёш бўлган аёллар)дир.
Ресурсларнинг аксарият қисмини меҳнатга лаёқатли ёшдаги меҳнатга қобилиятли аҳоли ташкил этади. Шунинг учун ҳам меҳнат ресурсларининг динамикасига хос хусусиятлар кўпроқ даражада шу ёшдаги аҳоли билан боғликдир. Хизмат қилишга лаёқатли ёшдан катта кишилар, ишловчи пенсионерлар ва меҳнатга лаёқатли ёшдан кичик кишилар, ишловчи ўсмирлар ресурслар салмоғида у даражада сезиларли роль ўйнамайди. Иқтисодиётда ҳамиша пенсия ёшдаги кишилар меҳнатидан фойдаланиш «нуқта»лари бўлади. Улар орасида юқори ақлий малака ишлатишни талаб қиладиган фаолият турлари ҳам бўлиб, инсондан юқори тайёргарлик ва муайян амалий тажрибани талаб қилади.
Кўпгина мактаб ўқитувчилари, олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг ўқитувчи-профессорлари, шифокорлар, илмий ходимлар ва юқори ақлий фаолият турлари вакиллари борки, улар пенсия маррасидан ўтгандан кейин ҳам самарали меҳнат қиладилар. Пенсия ёшининг дастлабки беш йилида (эркаклар учун 60-64 ёш, аёлларда 55-59 ёшда) алоҳида фаоллик сезилади. Ўзбекистонда мустақилликнинг бошидаги сиёсий, таркибий ва иқтисодий ўзгаришлар ўсмирлар ҳамда пенсионерларнинг меҳнат фаолиятига сезиларли таъсир қилди (5.2-жадвал).
Ушбу жадвал маълумотларидан кўриниб турганидек, республикамиз меҳнат ресурслари йилдан-йилга ошиб бормоқда. Агар 1991 йил мамлакатда улар 10213,2 минг кишидан иборат бўлган бўлса, бугунги кунга келиб ушбу кўрсаткич 14791,9 минг кишини ташкил этмоқда. Ўтган 15 йил давомида 4578,7 минг кишига ёки 1,5 баробарга ошган ва мазкур давр оралиғида уларнинг йиллик ўртача ўсиш суръати 3,0-3,5 %га тўғри келган. Шунингдек, меҳнат ресурсларининг 98,5-99,0 % меҳнат ёшидаги ишга қобилиятли аҳолидан ташкил топса, қолган 1,0-1,5 % ишлаётган ўсмирлар ва пенсионерлардан иборатдир.
5.2-жадвал