|
A.V.Vaxobov, A.Ibrohimov va N.Ishankulovlar mehnat unumdorligi tushunchasiga bitta ishlovchiga to`g`ri keladigan o`rtacha ishlab chiqarilgan mahsulot sifatida yondashib, ular tomonidan berilgan ta`rifda mehnat unumdorligiga – ishlab chiqarish samaradorligini ifodalovchi asosiy ko`rsatkich sifatida qatatilgan va uni ifodalash uchun ham ko`rsatkichlar tizimidan foydalanish lozimligi uqtirilgan. Bunda bitta ishlovchiga to`g`ri keladigan o`rtacha ishlab chiqarilgan mahsulot olingan.11
Professorlar M.Q.Pardaev, B.A.Hasanov va boshqalar “mehnat unumdorligi” tushunchasiga quydagicha yondashgan: “Mehnat unumdorligi vaqt birligi (soat, smena, oy, chorak, yil,) ichida bitta xodim tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori yoki bir mahsulot birligini ishlab chiqarishga sarf qilingan vaqt birligi bilan belgilanadi”12
Iqtisodchi olimlar SH.R.Xolmo`minov, X.M.Xakimovlar mazkur tushunchaga bir muncha kengroq yondashib, quyagicha ta`rif bergan: “Mehnat unumdorligi darajasiga baho berish uchun umumlashturuvchi, xususiy va yordamchi ko`rsatkichlar tizimi qo`laniladi. Umumlashtiruvchi ko`rsatkichlarga bitta ishchining ishlab chiqargan o`rtacha yillik, o`rtacha kunlik va o`rtacha soatlik mahsuloti, shuningdek, bitta ishlovchiga to`g`ri keladigan o`rtacha yillik mahsulot ishlab chiqarishning qiymat ifodasi kiradi”13
I.T.Abdukarimov, L.G.Abdukarimova va V.V.Smainalar ham mehnat unumdorligini aniqlashga doir tadqiqotlar olib borib, ular quydagicha yondashilganligini ko`rishimiz mumkin. “Mehnat unumdorligi btta xodim tomonidan bir vaqt birligida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini ifodalaydi va ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini (natural va qiymat ko`rinishida) o`rtacha bvand bo`lgan xodimlar soniga bo`lishi yo`li bilan aniqlaniladi”.Ko`rinib turibdiki, mehnat unumdorligini turli sohada turli olimlar aniqlashda turlicha yondashganlar. Bizning fikrimizcha, ularni nazariy jihatda bir xil holatga keltirib olish uchun ushbu ko`rsatkichning nafaqat aniqlash yo`llarini, balki nazariy jihatdan uning ta`rifini ham ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Chunki mehnat unumdorligi ijtimoiy ishlab chiqarish nuqtai-nazaridan iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Ushbu kategoriyaning nechog`lik amal qilishini bilish uchun uning ko`rsatkichlari aniqlaniladi. Agar mehnat unumdorligiga iqtisodiy kategoriya deb qaralsa, unung ta`rifini ishlab chiqish zarur, agar uning ko`rsatkich deb qaralsa, ushbu korsatkichlarning aniqlanishi yo`llarini qarab chiqish lozim. Taxlillarimiz shuni ko`rsatadiki, mamlakatimizada hozirgi kungacha nashr qilingan iqtisodiy adabiyotlardan ushbu masalaga, ya`ni makrodarajada mehnat unumdorligining ta`rifiga juda kam etibor qaratilgan. Ammo ushbu iqtisodiy kategoriya o`z mohiyatini yo`qotgan emas. Shuning uchun ham mehnat unumdorligining to`laroq ta`rifini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Shu nuqtai-nazardan biz ushbu kategoriyaning ta`rifini milliy darajasiga mos holda ishlab chiqarishni maqsadga muvofiq deb topdik.
Milliy iqtisodiyotda mehnat unumdorligi deganda, iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida band bo`lgan xodimlar tomonidan muayyan vaqt davomida ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar hajmi yoki yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt birligi bilan o`lchanilishi tushiniladi.
Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sariflangan ish vaqtini V bilan belgilasak, mehnat unumdorligi quydagicha aniqladi:
MU =M/V(1)
Mehnat unumdorligi sarflangan jonli mehnatning har bir birligi evaziga, ya`ni kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi.14
Ushbu ta`rifni nazariy jihatdan quydagicha asoslash mumkin.
Birinchidan, mehnat unumdoligi hamisha ishlab chiqarish yoki hizmat ko`rsatish sohalarida band bo`lgan xodimlarning o`rtacha mehnat natijasini ifodalaydi. Shu tufayli unda yaratilgan maxsulotning ishlab chiqarishda band bo`lgan xodimlarga to`g`ri kelishi o`z aksini topgan.
Ikkinchidan, iqtisodiyotda band bo`lgan xodimlarning mehnat natijasi malum bir vaqt birligida bajarilgan bo`lishi kerak. Shu tufayli ta`rifda xodimlarning ma`lumbir vaqt birligi olingan.
Mahsulot xajmini muttasil oshirish va shu asosda xalqning turmush farovonligini oshirishdagi eng muhim omil bu – mehnat unumdorligini doimiy ravishda oshirib borishdir. Hukumatimiz qarorlari asosida ishlab chiqilgan ko`plab dasturlar ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishda mehnat unumdorligi hal qiluvci ahamyat kasb etishi chuqur ilmiy tarzda tahlil qilib berilgan.
Tadqiqotlar ko`rsatadiki, mehnat unumdorligini oshirish yo`llari juda ko`p va xilma-xildir. Bunda asosiy e`tiborni ishlab chiqarish jarayonlarini modernizatsiya qilish evaziga avtomatlashtirish va mehanizatsiyalashtirish, innovatsiyalar hisobga yangi mashina va texnalogiyalarni joriy qilish, ishlayotgan dastgahlarni zamonaviylashtirish va ulardan samarali foydalanish, ishlab chiqishini divsrsifikatsiya qilish, unda mehnatni ilmiy tarzda tashkil etishni yaxshilash, ish vaqtdagi yo`qotishlarni bartaraf qilish, xorij va o`zimizdagi sinalgan ilg`or ishlab chiqarish tajribalridan foydalanish, mehnatga haq to`lash va moddiy rag`batlantirish tizimini to`g`ri tashkil qilish kabilarga qaratishni taqazo qiladi.
Iqtisodiy adabiyotlarda, mikrodarajada mehnat unumdorligini hisoblashda asosan quyidagi uchta ko`rsatkichni qo`llash mumkunligini qayd etilgan:
Do'stlaringiz bilan baham: |
