h — tog‘ning balandligi,
— o‘lchangan burchak,
R
—er shari radiusi.
Tog‘ balandligini ma`lum hisoblab Beruniy «
» burchakni o‘lchab, yer shari radiusini
hisoblaydi. Hozirgi belgilashlar bo‘yicha bu hisoblash quyidagicha bo‘ladi: MOF uchburchakdan
R=(R+h)cos
, bundan
cos
1
cos
h
R
. Bundan foydalanib, Beruniy yer shari eng katta
aylanasining uzunligini ham hisoblaydi. Beruniy hisoblashlar o‘tkazib, quyidagi natijalarni hosil
qilgan: yer shari radiusi 1081,66 farsang (1 farsang 6 km ga yaqin), diametri 2163,33 farsang, katta
aylanasi uzunligi 6800 farsang, yer shari sirti 14 712 720 kv. farsang, hajmi 1.667.744.242 kub
farsang. Farsang 3 arab miliga teng bo‘lganidan yer shari aylanasining uzunligi 20400 arab miliga
teng va uning 1° li yoyi uzunligi 56,6 arab miliga teng bo‘ladi. Beruniy hisoblagan bu qiymat, ya`ni
meridianning 1° li yoyi uzunligi 56,6 milga tengligidan o‘rta asr Sharq astronomiya fani asosiy
miqdor sifatida foydalandi. Bu miqdor kilometrlarga aylantirilganda 113 km bo‘ladi. Ma`lumki,
hozirgi vaqtda meridianning 1° li yoyi uzunligi 110,938 km hisoblanadi.
Hozirgi zamon olimlari yer kattaligini o‘lchash sohasida, Beruniy tomonidan yerishilgan
aniq natijalarni, O‘rta asrlarda astronomiya sohasida yerishilgan katta yutuqlardan biri deb
hisoblaydilar.
Beruniy «Doiradagi vatarlarni, uning ichiga chizilgan siniq chnziqlar yordamida aniqlash
haqidagi risola» nomli asarida geometriyaga doir masalalarni bayon etgan. Olim bu asarni 1027
yilda yozib bitirgan.
Bu risolaning arabcha matni Haydarobodda 1948 yilda nashr etildi. Uning to‘la bo‘lmagan
nemischa tarjimasi G. Zuter tomonidan bajarilib, 1910 yilda nashr etilgan. Risolaning S. A.
Krasneva va A. A. Karpovalar bajargan ruscha tarjimasi 1963 yilda nashr etildi. Mazkur risolada
geometriya va trigonometriyaning‘ qator teoremalari isboti bilan keltirilgan bo‘lib ular orasida
Arximedning «Urinuvchi doiralar haqida» nomli asaridan olingan quyidagi teorema markaziy
o‘rinni egallaydi: «Agar doirada ikki bo‘lakdan iborat siniq chiziq chizilgan bo‘lsa va bu siniq
chiziq bilan tortilib turgan yoyning o‘rtasidan siniq chiziqning katta bo‘lagiga perpendikulyar
tushirilgan bo‘lsa, bu perpendikulyarning asosi siniq chiziqni o‘zaro teng ikki qismga bo‘ladi».
AVS -siniq chiziq bo‘lsin, agar AV> VS bo‘lsa va
AB
DE
BC
AD
,
bo‘lsa, u vaqtda
EBC
AE
EV + VS bo‘lishini isbotlash kerak (3-shakl). Shuni aytish kerakki, bu teoremani
Beruniy „Qonuni Mas`udiy" asarining III maqolasida turli trigonometrik formulalarni isbotlash
uchun keng ravishda tatbiq etadi. Shu sababli, Beruniy ―Doiradagi vatarlarni aniqlash" risolasida bu
teoremaga katta ahamiyat berib, uning Arximed tomonidan berilgan uch xil isbotini va boshqa
matematiklar bergan 20 xil isbotlarini qeltiradi.
Bular orasida Abul Hasan (O‘rta osiyolik matematik, Beruniyning do‘sti), Abu Said al-
Jurjoniy (IX asrda yashagan Jurjonlik olim), Abu Ali ibn al-Haysam (965—1039, Basrlik, mashhur
matematik), Beruniyning o‘zi bergan 8 xil isboti va ustozi Abu Nasr ibn Iroq bajargan isbotlar bor.
106
Arximed teoremasining ayrim isbotlari
1. Arximed isboti: DB yoyiga teng DH yoyini ajratamiz (4-shakl), DH va DB kesmalarni
o‘tkazamiz, EG=EB ni ajratamiz, DG va D A ni o‘tkazamiz. U vaqtda DE umumiy
perpendikulyar bo‘lganidan DB=DG bo‘ladi. Shartga ko‘ra
Do'stlaringiz bilan baham: |