Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


II.2.2.  BERUNIYNING ASOSIY ASARLARI VA  ULARNING   QISQACHA



Download 1,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/89
Sana22.01.2021
Hajmi1,73 Mb.
#55955
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   89
Bog'liq
matematika tarixi

 
II.2.2.  BERUNIYNING ASOSIY ASARLARI VA  ULARNING   QISQACHA   
MAZMUNI 
Mashhur sharqshunos olimlar V. R. Rozen, V. V. Bar-tol‘dA. A. Semyonov, S. P. Tolstov, 
A.  M.  Belenitskiy,  I.  Yu.  Krachkovskiy,  S.  Mirzoev,  U.  Q.  Karimov,  Yu.  N.  Zavvadovskiy, 
A.Axmedov, S.X.Sirojiddinov va boshqalar Beruniy hayoti va ijodiy faoliyati sohasida ilmiy ishlar 
olib  borib,  bir  qancha  asarlar  yozdilar.  Turli  fanlar  —  matematika,  astronomiya,  mexanika, 
geodeziya va boshqalar sohasida Beruniy tomonidan yerishilgan yutuqlarni o‘rganish va ular haqida 
ilmiy asarlar yaratishda olimlar A. P. Yushkevich, B. A. Rozenfel‘d, G‘. J. Jalolov, P. G. Bulgakov, 
X.  A.  Sodiqov,  S.X.Sirojiddinov,  G.  P.  Matvievskaya,  M.  M.  Rojanskaya,  A.  Ahmedov,  G‘.  Yo. 


 
101 
Umarov, chet el olimlaridan G. Zuter, e. Videman, I.  Frank,  Q. Shoy,  e.  S. Kepnedi  va  boshqalar 
chuqur  ilmiy  izlanishlar  olib  bordilar.  Bu  olimlar,  Beruniy  ijodiy  faoliyati  fan  tarixida  butun  bir 
davr tashkil etishini isbotladilar. Buyuk olim Beruniyning eng katta asarlari quyidagilardan   iborat: 
1.  Beruniy  o‘zinnng  birinchi  yirik  asari  «Al-osorul-boqiya»  («Qadimgi  xalqlardan  qolgan 
yodgorliklar»)ni  27  yoshida  yozdi.  Asarda  muallif  o‘zidan  avval  o‘tgan  ko‘plab  olimlarning 
astronomiya, matematika, geografiya va boshqa fanlar sohalarida yerishgan yutuqlarshsh aks ettirdi
Beruniy  bu  asarida  qadimgi  va  o‘z  zamonidagi  turli  xalqlarning,  jumladan,  arablar,  yeroniylar, 
sug‘diylar, xorazmiylar, yunonlar,  rimliklar,  hindlar va  boshqa xalqlarning yil hisoblari, yillardagi 
mashhur  oylari,  haftalari  va  kunlari,  turli  bayramlari  va  boshqa  urf-odatlari  haqida  qimmatli 
ma`lumotlar  keltiradi.  Beruniy  bu  asarida  keltirgan  qadimgi  xorazmiylar  va  sug‘diylarning 
kalendarlari  haqida  keltirgan  ma`lumotlari  serquyosh  o‘lkamizning  uzoq  o‘tmishi  tarixi  haqidagi 
yagona va qimmatli sahifalardir. Bu ma`lumotlar fan tarixida juda katta ilmiy ahamiyatga egadir. 
Asar arab tilida yozilgan bo‘lib, uni Zaxau 1878 yilda arabchada va 1879 yilda ingliz tilida 
Londonda nashr qilgan. Bu asar 1943 yilda Tehronda fors tilida   nashr  qilindi. 
Bu klassik asarning birinchi marta rus tilidagi to‘la izohlangan nashri 1957 yili Toshkentda 
O‘zbekiston  Fanlar  akademiyasi  tomonidan  amalga  oshirildi.  1968  yil  Toshkentda  asarning 
o‘zbekcha tarjimasi ham bosildi. 
2.  Beruniy  1031  yilda  yozib  tugatgan  80  bobdan  iborat  «Hindiston»  nomli  mashhur 
asarining  ancha  qismi  astronomiya  fanining  turli  masalalariga  bag‘ishlangan  bo‘lib,  qolgan 
bo‘limlarida  Hindiston  xalqlarida  geografiya,  tarix,  filologiya,  astronomiya  va  boshqa  fanlarning 
taraqqiyoti, hindlarning diniy qarashlari, urfodatlari,  etnografiyasi  bayon etilgan. 
Ma`lumki,  yunon  olimi  Ptolemey  olam  tuzilishi  haqidagi  o‘z  asarlarida  geotsentrik 
nazariyani  bergan.  Bu  nazariyaga  asosan  olam  markazi  yer  shari  hisoblanadi.  Ya`ni  yer 
harakatlanmasdan turadi, uning atrofida Oy, Quyosh va planetalar o‘z orbitalari bo‘ylab aylanadi va 
eng tashqarisida qo‘zg‘almas yulduzlar joylashgan sfera deb hisoblanar edi. O‘rta asrlarda Sharq va 
G‘arb mamlakatlarida olam tuzilishi haqida mana shu nazariya hukm  surgan edi. 
Ammo  bu  nazariya  bilan  birga,  juda  qadimiy  davrlardayoq  unga  qarama-qarshi  bo‘lgan 
boshqa  bir  nazariya  ham  paydo  bo‘lgan  edi.  Ba`zi  bir  yunon  olimlari,  shuningdek,  hind  olimlari 
ham  olamning  markazida  Quyosh  turadi,  yer  shari  esa  Quyosh  atrofida  aylanadi,  deb  yangi 
nazariyani  olg‘a  surdilar.  Bu  geliotsentrik  nazariya  bo‘lib,  u  XVI  asrda  polyak  astronomi  N. 
Kopernik tomonidan  ilmiy  ravishda  asoslandi. 
O‘rta  asrlarda  din  geotsentrik  nazariyani  e`tirof  etgan  edi.  Chunki  bu  nazariya  yer 
harakatlanmaydi  degan  dogmani  tasdiqlar  edi.  Bu  nazariyadan  chetga  chiqish  din    bilan  
ziddiyatlashishga  olib  kelar edi. 
Beruniy  olam  tuzilishi  haqida  ko‘p  ma`lumotlarni  o‘zining  astronomik  asarlarida  bayon 
etgan.  O‘zining  «Hindiston»  asarida  hindlarning  astronomik  ta`limotlari  haqida  so‘zlayotib,  olam 
tuzilishi  haqida  ham  geotsentrik,  ham  geliotsentrik  nazariyalar  astronomik  hodisalarni 
tushuntirishda  tatbiq  etilishi  mumkin  degan  fikrni  niqoblangan  shaklda  aytadi.  Beruniy  o‘zi 
geotsentrizm tarafdori bo‘lgan bo‘lsa ham uning bu fikr va mulohazalari yer harakatsiz turadi degan 
nazariya to‘g‘riligiga shubha tug‘dirdi va shunday qilib, fanni dinga qarshi qo‘ydi. Din hukmronlnk 
qilgan davrda bunday fikrni olg‘a surishdi, Beruniyning o‘tkir aql egasi va jasoratli olim ekanligini 
ko‘rsatadi. 
«Hindiston»  asarining  XIII  va  XVI  boblarida  arifmetikaga  doir  masalalar,  XV,  XXIII  va 
XXIV boblarida esa  geometriyaga doir  masalalar bayon etilgan. 
Beruniyning  «Hindiston»  asari  arab  tilida  Londonda  1887  yilda  nashr  qilingan.  Uning 
inglizcha  tarjimasi  esa  1888  va  1910  yillarda  nashr  qilingan.  Bu  klassik  asarning  rus  tilidagi 
tarjimasi  1963  yilda  Toshkentda  nashr  etildi.  1965  yilda  «Hindiston»  asari  Toshkentda      o‘zbek 
tilida nashr etildi. 
3.  Beruniy  1029-  1034    yillar  orasida  yozgan  «Qitob  at-tafhim»  asarida  astronomiya  va 
geodeziya bo‘limlaridan tashqari. geometriya va arifmetikaga doir bo‘limlarni kiritadi. Beruniyning 
bu asari, boshqa asarlaridan farqli o‘laroq savol-javob tarzida tuzilgan xamda u arabcha va forscha 
nusxalarda bizgacha etib kelgan. 


 
102 
Asarning  inglizcha  tarjimasi  arabcha  nusxasi  bilan  birga  1934  yilda  R.  Rayt  tomonidan 
Londonda nashr etilgan. Fors tilidagi varianti 1939 yilda Tehronda nashr etildi. 1973 yilda bu kitob 
tojik tilida Dushanbeda  va 1975 yilda Toshkentda rus tilida nashr etildi. (B, A. Rozenfel‘d  va A. 
Ahmedov  tarjimasi).  «Kitob  at-tafhim»  asarining  arabcha  qo‘l  yozmalari  Oksford,      Berlin    va   
Parij  kutubxonalarida,            fors  tilidagi  qo‘l  yozmalari  Toshkentda  O‘zbekiston  Fanlar 
akademiyasining  Sharqshunoslik  institutida,  Britaniya  muzeyida,  Tehron  milliy  kutubxonasida 
saqlanmoqda. 
Kitobda 533 ta savollar va ularning javoblari bo‘lib, bulardan oldingi 119 tasi matematikaga 
tegishlidir. 1 — 37 savollar planimetriyaga doir, 38 — 56 savollar nisbatlar nazariyasiga, 57 — 71 
savollar stereometriyaga, 72  — 95 savollar muzika nazariyasiga, 96  — 108 savollar arifmetikaga, 
109  —  115  savollar  algebra  va  harflar  bilan  hisoblashga,  qolgan  savollar  astronomiyaning  turli 
masalalariga, astrologiyaga va geodeziyaga  bag‘ishlangan. 
Arifmetika,  algebra  va  sonlar  nazariyasiga  bag‘ishlangan  bo‘limlarning  mundarijasi 
qisqacha  shundan  iborat:  Beruniy  eng  avval  son  tushunchasiga  ta`rif  beradi.  «Son  —  birliklardan 
iborat  to‘plamdir».  Bu  ta`rif  Evklid  tomonidan  son  uchun  berilgan  ta`rifga  o‘xshash  bo‘lsa  ham, 
lekin  Beruniy  kasr  uchun  ham  ta`rif  beradi.  Bir  sonini  shartli  bo‘lish  mumkinligini,  masalan, 
og‘irlikni,  hajm  va  yuzlarni  o‘lchash  vaqtida  o‘lchov  birliklarini  bo‘lish  mumkinligini  yozadi. 
Beruniy  60  lik  kasrlarni  va  pul  birliklari.  yuzlarning  o‘lchov  birliklarini  taqsimlashdan  kelib 
chiqadigan kasrlarni ta`riflaydi. 
Bundan  keyin  natural  sonlar,  juft  va  toq  sonlar,  2

Download 1,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   89




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish