Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

II.1.4. BERUNIY VA IBN SINO YOZISHMALARI 
Ibn Sino va Beruniy bir zamonda yashagan ikki buyuk siymo, Sharq fanining iftixori, qora 
zulmat dan iborat feodalizm davrida chaqnab yonayotgan va o‘z nurlari bilan kelgusi avlodlarga 
yorug‘ yo‘l, ko‘rsatgan ikki yulduz hisoblanadi. Ularning o‘tkir zehnlari, chuqur tafakkurlari, ajoyib 
iste`dodlari fan olamini yangi durdonalar bilan to‘ldirdi. Har ikki buyuk olim o‘sha zamon faniga 
doir turli murakkab masalalarni hal etishga birgalashib qatnashdilar, bu masalalar ustida ilmiy 
bahslashishlar o‘tkazdilar. Beruniy bilan Ibn Sino orasida olib borilgan ilmiy bahslashishlar—
«Ilmiy savol-javoblar» nomli qo‘l yozma bizning kunlargacha etib kelgan. 
Falsafa, astronomiya va fizika masalalariga bag‘ishlangan bu asar — «Ilmiy savol-javoblar» 
fan tarixida katta ahamiyatga egadir. Ibn Sino Beruniy tomonidan berilgan 18 ta savolga javob 
beradiki, bulardan 10 tasi Aristotelning «Osmon haqidagi kitob»iga va 8 tasi «Fizika» kitobiga 
tegishlidir. 
Ibn Sino Beruniy tomonidan berilgan savollarga, yunon faylasufi Aristotel‘ ta`limoti 
asosida javob beradi va bu javoblar mazmunini qisqacha tushuntirishga intiladi. 
Masalan, Beruniy Aristotelning «Osmon haqida-gi kitobi»da bayon etilgan fikrlari 
to‘g‘risida mulohaza yuritib, Ibn Sinoga shunday savol beradi: «Nima uchun Aristotel‘ falakning 
markazdan yoki markazga qarab yo‘nalgan harakati yo‘qligini sabab qilib, uning yengilligi va 
og‘irligi yo‘q ekanini lozim topdi?»—deb so‘rabsan (Beruniy bilan Ibn Sinoning savol-javoblari, 
Toshkent, «Fan», 1950). Ibn Sino bu savolga javob berib, «Har bir tabiiy jismning tabiiy o‘rni 
bordir. O‘z tabiiy o‘rnida bo‘lgan har bir narsani yengil ham, og‘ir ham emas deyishga dalil shuki, 
yengil narsa yuqoriga harakat qiladi, uning tabiiy o‘rni yuqorilik bo‘ladi. Og‘ir narsada ham 
shunday hukmdir. Chunki og‘ir narsa tabiati bo‘yicha quyiga harakat qiladi, uning tabiiy o‘rni 
pastlikdir falak jismdir, ya`ni falakning tabiiy o‘rni bor. Demak, «Tabiiy o‘rinda bo‘lgan narsa 
aslida, og‘ir ham emas, yengil ham emas,—degan masala isbotlanadi» degan mantiqiy mulohaza
yuritadi. 
Beruniy tomonidan berilgan uchinchi savolda «Nima uchuy Aristotel va boshqa faylasuflar 
tomonlar soni 6 ta deb zikr qilganlar? Biz bu tomonlarni tayinlashda kub shaklini olaylik. Chunki 
kubning 6 tomoni bor. Kubning har yoniga o‘zidek 6 ta kub qo‘yilsa, u kubning hosil bo‘lgan 
shaklini yana kubga aylantirish