Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

 
boshladilar. 
Sulton Mahmudning poytaxti G‘azna
 
bo‘lib, u Hindistonning shimoliy va g‘arbiy
 
territoriyasini o‘z mamlakatiga qo‘shgan edi. Mahmud o‘zining Hindistonga qilgan harbiy 
yurishlariga saroy olimlarini ham olib borardi
. 
Shuning uchun Beruniy ko‘p yillarni Hindistonda 
o‘tkazdi. U hind xalqining madaniyati va fani, turmushi va adabiyotiga juda qiziqdi va uni o‘rgandi. 
U qadimiy hind tili — sanskrit tilini o‘rgandi, bir qancha hind olimlarining asarlarini arab tiliga 
tarjima qildi. Yunon matematiklarining o‘lmas asarlari hisoblangan Evklidning «Negizlar» nomli va 
Ptolemeyning «Almagest» nomli asarini sanskrit tiliga tarjima qildi. Beruniy bu ajoyib 
mamlakatning ko‘p shaharlarida bo‘ldi, undagi xalqlarning turmushlariga va to‘plagan 
materiallariga asosan 1031 yilda «Hindiston» nomli kitobini yozib tugatdi. 
Bu kitobda hindlarning matematika va astronomiya fanlari sohasidagi ilmiy ishlari va bu 
fanlarning taraqqiyoti bayon etilgan. Shuningdek, bunda XI asrgacha hind xalqining madaniyati va 
turmushi, falsafa, tarix, geografiya va boshqa fanlarning ham taraqqiyoti bayon etilgan. 
Hindiston respublikasining mashhur jamoat va davlat arbobi marhum Javohirlal Neru, 
o‘zining «Hindistonning kashf etilishi» asarida hind fani, madaniyati, tarixi haqida o‘zining 
qimmatli fikrlarini tarix sahifalariga yozib qoldirgan mashhur olim Beruniyni hurmat bilan tilga 
oladi. 
«Beruniy—deb yozadi Neru—yunon falsafasini bilib olib, hind falsafasi bilan tanishish 
uchun sanskrit tilini o‘rgandi. Beruniy hind va yunon falsafasini bir-biri bilan solishtirib, bulardagi 
umumiylikni ko‘rib hayratda qoldi. Beruniyning kitoblari faqat ilmiy ma`lumotlar emas, balki 
urush, talon-toroj, ommaviy qirg‘inlar bo‘lishiga qaramay, fan ahllari o‘z ishlarini davom 
ettirganliklarini ko‘rsatib beradi. Ikki orani nafrat va xudbinlik kayfiyatlari buzib turgan paytlarda 
ham Beruniy begona millat odami bo‘la turib, bu o‘lka kishilari ahvolini tushunishga harakat 
qiladi». 
Beruniy «Hindiston» asarini yozish bilan faqat Sharq mamlakatlariga emas, balki butun 
Yevropa mamlakatlariga ham tanildi. Sharq va G‘arb olimlari shu kitob orqali qadimiy o‘lka — 
Hindistonning fani va madaniyati bilan tanishdilar. 
Beruniy o‘z vatani Xorazmdan uzoq joylarda, G‘aznada va Hindistonda yashab turgan 
vaqtlarida, o‘z ona Vatani bilan, undagi yor-birodarlari bilan mahkam aloqada bo‘ldi. Buni shu 
bilan isbotlash mumkinki, uning 1029—34 yillar orasida yozgan «Astronomiyadan a
SOSIY 
boshlang‘ich ma`lumotlarni tushuntiruvchi kitob» («Kitob at-tafhim») asari uning xorazmlik do‘sti 
Hasanning qizi Rayhonaga bag‘ishlangan. 
Beruniy o‘zining o‘lmas
 
asari «Qonuni Mas`udiy»ni yozish bilan astronomiyaning o‘z 
zamonigacha bo‘lgan holatini fan tarixida yozib qoldirdi. Beruniy bu asarini yozishda, qadim 
zamonlardan boshlab, to o‘zi yashagan davrgacha bo‘lgan matematika va astronomiya fanlarining 
taraqqiyoti bilan tanishib chiqdi. Bu asarda astronomiya va matematikaga doir bilimlarni bayon 
qildi. 
Bulardan tashqari, Beruniy bir qancha boshqa asarlar yozdiki, ular orasida astronomiyaga 
tegishli: «Quyosh xarakatini tekshirish», «Astrolyabiya xaqida risola». «Oy xaqida risola», 
«Farg‘oniyning astronomik tekshirishlari», «Hind astronomlari savollariga javoblar». 
«Xorazmiyning astronomik ishlari haqida», «Planisfera haqida risola» va boshqa asarlar bor. 
Beruniy asarlari orasida matematika fanining ko‘p bo‘limlariga tegishli bo‘lgan va katta mahorat 
bilan yozilgan asarlar bor, Masalan, uning «Trigonometrik funktsiyalarni soddalashtirish», 
«Yulduzlarni tekislikda tasvirlash», «Sfera nuqtalarini tekislikda tasvirlash», «Sferik yoyni aniqlash 
haqida», «Evklid ishlariga izoxlar» asarlari shular jumlasidandir. 
Beruniy tomonidan yozilgan bu ajoyib asarlar va uning turli tabiiy fanlar sohasidagi 
progressiv fikrlari Sharq mamlakatlaridagi fan arboblariga katta ta`sir etdi, ular o‘z ilmiy ishlarida 
Beruniy g‘oyalaridan keng foydalandilar, uning usullari va fikrlarini yanada kengaytirdilar. 

---

100 
Mashhur astronom, matematik, faylasuf va shoir Umar Xayyom (1048—1131) o‘zining 
astronomik kuzatishlarida Beruniyning astronomik asarlaridan keng foydalandi xurosonlik 
astronom va matematik Nasriddin Tusiy (1201 —1274), Beruniyning astronomiya va boshqa 
sohalardagi asarlaridan keng ravishda foydalandi. Beruniyning ilmiy g‘oyalari bu olimlar 
tomonidan davom ettirildi. Beruniy mashhur olim — tabiatshunos, tabib Ibn Sino bilan bir davrda 
yashagan, u bilan bir qancha vaqt birga ishlagan. Beruniy bilan Ibn Sino olam tuzilishi haqida ilmiy 
munozaralar olib borganlar, bu munozaralarda olg‘a surilgan g‘oyalar astronomiya va fizika tarixida 
katta ahamiyatga egadir. 
Beruniy 1048 yilda G‘azna shahrida (hozirgi Afg‘oniston territoriyasida) vafot etdi. 
O‘zbek xalqining ajoyib farzandi mashhur olim Beruniy o‘rta asrlarning mudhish azob-
uqubatlari va turli dahshat-qiyinchiliklariga qaramay, butun umrini fan va madaniyat taraqqiyoti 
yo‘lida sarfladi. Beruniy fan xazinasini shunday bebaho javohirlar bilan to‘ldirdiki, butun insoniyat 
bu bilan cheksiz faxrlanadi. Beruniy — entsiklopedist olim bo‘lib, o‘z davrining juda ko‘p fanlari 
sohasida chuqur ilmiy tadqiqotlar olib bordi, qimmatli asarlar yaratdi. Mashhur olim 
I.Yu.Krachkovskiy yozganidek, «Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko‘ra, qiziqmagan 
sohalarini sanab chiqish osonroq». 
Beruniy tomonidan astronomiya, matematika, geodeziya, minerologiya, geologiya, 
farmakologiya sohalarida olib borilgan ilmiy tekshirishlar bu fanlar tarixida juda katta ahamiyatga 
egadir. Uning asarlarida Xorazm xalqining qadimiy tarixiga tegishli juda ko‘p ma`lumotlar borki, 
bular Xorazm xalqining fan va madaniyat tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Beruniy O‘rta 
Osiyo xalqlarining Hindiston xalqlari bilan madaniy aloqalar o‘rnatish va bu aloqalarni 
mustahkamlashda katta xizmatlar qildi. U o‘zining mashhur asari «Hindiston» orqali bu ajoyib 
mamlakatning fani, madaniyati va tarixi bilan butun dunyo xalqlarini tanishtirdi. Bu nodir asar 
haqida akademik V. R. Rozen shunday deydi: «Bu yodgorlik- shu xildagi asarlar ichida yagonadir. 
G‘arb va Sharqning butun qadimiy va O‘rta asr ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yo‘q. 
Bu asar diniy, irqiy, milliy yoki tabaqaviy bid`atlar va xurofotlardan xoli bo‘lgan xolisona tanqid 
ruhi bilan, yangi fanning eng qudratli quroli, ya`ni qiyosiy metod bilan g‘oyat to‘la ravishda 
qurollangan, ehtiyotkor va pishiq tanqid ruhi bilan sug‘orilgandir... Undan chin ma`nodagi ko‘lam, 
bir so‘z bilan aytganda, hozirgi zamon ma`nosidagi haqiqiy fan ruhi sezilib turadi. Beruniy turli 
fanlarga doir 150 dan ortiq asarlar qoldirdi. Uning astronomiya sohasida yozgan 70 dan ortiq 
asarlari O‘rta asr astronomiyasining entsiklopediyasidir. «Mening hamma istaklarim, butun 
vujudim, — deb yozgan edi Beruniy, — ilm tarqatishga qaratilgandir va men buni o‘zim uchun eng 
ulug‘ baxt deb bilaman». 
Beruniy olim bo‘lish uchun eng zaruriy shart «kishining tabiatini pastlashtiradigan yomon 
axloqdan, haqiqatni ko‘rishga imkon bermaydigan xislatlardan o‘zini tozalagandan keyingina 
ilmiy tadqiqotga kirishish mumkin» — deb ta`kidlaydi. 
Beruniy o‘zining «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida yozadi: «Haqiqatni 
bilish uchun avval o‘z ruhingni kishilarni yo‘ldan ozdiruvchi yomon xususiyatlardan va