Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси


boshladilar.  Sulton  Mahmudning  poytaxti  G‘azna



Download 1,73 Mb.
Pdf ko'rish
bet86/99
Sana11.01.2022
Hajmi1,73 Mb.
#347112
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   99
Bog'liq
Мавзу Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

 
boshladilar. 
Sulton  Mahmudning  poytaxti  G‘azna
 
bo‘lib,  u  Hindistonning  shimoliy  va  g‘arbiy
 
territoriyasini  o‘z  mamlakatiga  qo‘shgan  edi.  Mahmud  o‘zining  Hindistonga  qilgan  harbiy 
yurishlariga  saroy  olimlarini  ham  olib  borardi

Shuning  uchun  Beruniy  ko‘p  yillarni  Hindistonda 
o‘tkazdi. U hind xalqining madaniyati va fani, turmushi va adabiyotiga juda qiziqdi va uni o‘rgandi. 
U  qadimiy  hind  tili  —  sanskrit  tilini  o‘rgandi,  bir  qancha  hind  olimlarining  asarlarini  arab  tiliga 
tarjima qildi. Yunon matematiklarining o‘lmas asarlari hisoblangan Evklidning «Negizlar» nomli va 
Ptolemeyning  «Almagest»  nomli  asarini  sanskrit  tiliga  tarjima  qildi.  Beruniy  bu  ajoyib 
mamlakatning  ko‘p  shaharlarida  bo‘ldi,  undagi  xalqlarning  turmushlariga  va  to‘plagan 
materiallariga asosan 1031 yilda «Hindiston» nomli kitobini yozib tugatdi. 
Bu  kitobda  hindlarning  matematika  va  astronomiya  fanlari  sohasidagi  ilmiy  ishlari  va  bu 
fanlarning taraqqiyoti bayon etilgan. Shuningdek, bunda XI asrgacha hind xalqining madaniyati va 
turmushi, falsafa, tarix, geografiya va boshqa fanlarning ham taraqqiyoti bayon etilgan. 
Hindiston  respublikasining  mashhur  jamoat  va  davlat  arbobi  marhum  Javohirlal  Neru, 
o‘zining  «Hindistonning  kashf  etilishi»  asarida  hind  fani,  madaniyati,  tarixi  haqida  o‘zining 
qimmatli  fikrlarini  tarix  sahifalariga  yozib  qoldirgan  mashhur  olim  Beruniyni  hurmat  bilan  tilga 
oladi. 
«Beruniy—deb  yozadi  Neru—yunon  falsafasini  bilib  olib,  hind  falsafasi  bilan  tanishish 
uchun sanskrit tilini o‘rgandi. Beruniy hind va yunon falsafasini bir-biri bilan solishtirib, bulardagi 
umumiylikni  ko‘rib  hayratda  qoldi.  Beruniyning  kitoblari  faqat  ilmiy  ma`lumotlar  emas,  balki 
urush,  talon-toroj,  ommaviy  qirg‘inlar  bo‘lishiga  qaramay,  fan  ahllari  o‘z  ishlarini  davom 
ettirganliklarini ko‘rsatib beradi. Ikki orani nafrat va xudbinlik kayfiyatlari buzib turgan paytlarda 
ham  Beruniy  begona  millat  odami  bo‘la  turib,  bu  o‘lka  kishilari  ahvolini  tushunishga  harakat 
qiladi». 
Beruniy  «Hindiston»  asarini  yozish  bilan  faqat  Sharq  mamlakatlariga  emas,  balki  butun 
Yevropa  mamlakatlariga  ham  tanildi.  Sharq  va  G‘arb  olimlari  shu  kitob  orqali  qadimiy  o‘lka  — 
Hindistonning fani va madaniyati bilan tanishdilar. 
Beruniy  o‘z  vatani  Xorazmdan  uzoq  joylarda,  G‘aznada  va  Hindistonda  yashab  turgan 
vaqtlarida,  o‘z  ona  Vatani  bilan,  undagi  yor-birodarlari  bilan  mahkam  aloqada  bo‘ldi.  Buni  shu 
bilan  isbotlash  mumkinki,  uning  1029—34  yillar  orasida  yozgan  «Astronomiyadan  a
SOSIY 
boshlang‘ich ma`lumotlarni tushuntiruvchi kitob» («Kitob at-tafhim») asari uning xorazmlik do‘sti 
Hasanning qizi Rayhonaga bag‘ishlangan. 
Beruniy  o‘zining  o‘lmas
 
asari  «Qonuni  Mas`udiy»ni  yozish  bilan  astronomiyaning  o‘z 
zamonigacha  bo‘lgan  holatini  fan  tarixida  yozib  qoldirdi.  Beruniy  bu  asarini  yozishda,  qadim 
zamonlardan boshlab, to o‘zi yashagan davrgacha bo‘lgan matematika va astronomiya fanlarining 
taraqqiyoti  bilan  tanishib  chiqdi.  Bu  asarda  astronomiya  va  matematikaga  doir  bilimlarni  bayon 
qildi. 
Bulardan  tashqari,  Beruniy  bir  qancha  boshqa  asarlar  yozdiki,  ular  orasida  astronomiyaga 
tegishli:  «Quyosh  xarakatini  tekshirish»,  «Astrolyabiya  xaqida  risola».  «Oy  xaqida  risola», 
«Farg‘oniyning  astronomik  tekshirishlari»,  «Hind  astronomlari  savollariga  javoblar». 
«Xorazmiyning  astronomik  ishlari  haqida»,  «Planisfera  haqida  risola»  va  boshqa  asarlar  bor. 
Beruniy  asarlari  orasida  matematika  fanining  ko‘p  bo‘limlariga  tegishli  bo‘lgan  va  katta  mahorat 
bilan  yozilgan  asarlar  bor,  Masalan,  uning  «Trigonometrik  funktsiyalarni  soddalashtirish», 
«Yulduzlarni tekislikda tasvirlash», «Sfera nuqtalarini tekislikda tasvirlash», «Sferik yoyni aniqlash 
haqida», «Evklid ishlariga izoxlar» asarlari shular jumlasidandir. 
Beruniy  tomonidan  yozilgan  bu  ajoyib  asarlar  va  uning  turli  tabiiy  fanlar  sohasidagi 
progressiv fikrlari Sharq mamlakatlaridagi fan arboblariga katta ta`sir etdi,  ular o‘z ilmiy ishlarida 
Beruniy g‘oyalaridan keng foydalandilar, uning usullari va fikrlarini yanada kengaytirdilar. 


 
100 
Mashhur  astronom,  matematik,  faylasuf  va  shoir  Umar  Xayyom  (1048—1131)  o‘zining 
astronomik  kuzatishlarida  Beruniyning  astronomik  asarlaridan  keng  foydalandi  xurosonlik 
astronom  va  matematik  Nasriddin  Tusiy  (1201  —1274),  Beruniyning  astronomiya  va  boshqa 
sohalardagi  asarlaridan  keng  ravishda  foydalandi.  Beruniyning  ilmiy  g‘oyalari  bu  olimlar 
tomonidan davom ettirildi. Beruniy mashhur olim — tabiatshunos, tabib Ibn Sino bilan bir davrda 
yashagan, u bilan bir qancha vaqt birga ishlagan. Beruniy bilan  Ibn Sino olam tuzilishi haqida ilmiy 
munozaralar olib borganlar, bu munozaralarda olg‘a surilgan g‘oyalar astronomiya va fizika tarixida 
katta ahamiyatga egadir. 
Beruniy 1048 yilda G‘azna shahrida (hozirgi Afg‘oniston territoriyasida) vafot etdi. 
O‘zbek  xalqining  ajoyib  farzandi  mashhur  olim  Beruniy  o‘rta  asrlarning  mudhish  azob-
uqubatlari  va  turli  dahshat-qiyinchiliklariga  qaramay,  butun  umrini  fan  va  madaniyat  taraqqiyoti 
yo‘lida sarfladi. Beruniy fan xazinasini shunday bebaho javohirlar bilan to‘ldirdiki, butun insoniyat 
bu bilan cheksiz faxrlanadi. Beruniy  — entsiklopedist olim bo‘lib, o‘z davrining juda ko‘p fanlari 
sohasida  chuqur  ilmiy  tadqiqotlar  olib  bordi,  qimmatli  asarlar  yaratdi.  Mashhur  olim 
I.Yu.Krachkovskiy  yozganidek,  «Beruniy  qiziqqan  sohalarni  sanab  chiqishdan  ko‘ra,  qiziqmagan 
sohalarini sanab chiqish osonroq». 
Beruniy  tomonidan  astronomiya,  matematika,  geodeziya,  minerologiya,  geologiya, 
farmakologiya sohalarida olib borilgan ilmiy tekshirishlar bu fanlar tarixida juda katta ahamiyatga 
egadir. Uning asarlarida Xorazm xalqining qadimiy tarixiga tegishli juda ko‘p ma`lumotlar borki, 
bular Xorazm xalqining fan va madaniyat tarixini o‘rganishda katta ahamiyatga ega. Beruniy O‘rta 
Osiyo  xalqlarining  Hindiston  xalqlari  bilan  madaniy  aloqalar  o‘rnatish  va  bu  aloqalarni 
mustahkamlashda  katta  xizmatlar  qildi.  U  o‘zining  mashhur  asari  «Hindiston»  orqali  bu  ajoyib 
mamlakatning  fani,  madaniyati  va  tarixi  bilan  butun  dunyo  xalqlarini  tanishtirdi.  Bu  nodir  asar 
haqida akademik V. R. Rozen shunday deydi: «Bu yodgorlik-  shu xildagi asarlar ichida yagonadir. 
G‘arb va Sharqning butun qadimiy va O‘rta asr ilmiy adabiyotida bunga teng keladigan asar yo‘q. 
Bu asar diniy, irqiy, milliy yoki tabaqaviy bid`atlar va xurofotlardan xoli bo‘lgan xolisona tanqid 
ruhi  bilan,  yangi  fanning  eng  qudratli  quroli,  ya`ni  qiyosiy  metod  bilan  g‘oyat  to‘la  ravishda 
qurollangan, ehtiyotkor va pishiq tanqid ruhi bilan sug‘orilgandir... Undan chin ma`nodagi ko‘lam, 
bir  so‘z  bilan  aytganda,  hozirgi  zamon  ma`nosidagi  haqiqiy  fan  ruhi  sezilib  turadi.  Beruniy  turli 
fanlarga  doir  150  dan  ortiq  asarlar  qoldirdi.  Uning  astronomiya  sohasida  yozgan  70  dan  ortiq 
asarlari  O‘rta  asr  astronomiyasining  entsiklopediyasidir.  «Mening  hamma  istaklarim,  butun 
vujudim, — deb yozgan edi Beruniy, — ilm tarqatishga qaratilgandir va men buni o‘zim uchun eng 
ulug‘ baxt deb bilaman». 
Beruniy  olim  bo‘lish  uchun  eng  zaruriy  shart «kishining  tabiatini  pastlashtiradigan  yomon 
axloqdan,  haqiqatni  ko‘rishga      imkon  bermaydigan      xislatlardan  o‘zini  tozalagandan  keyingina 
ilmiy tadqiqotga kirishish mumkin» — deb ta`kidlaydi. 
Beruniy  o‘zining  «Qadimgi  xalqlardan  qolgan  yodgorliklar»  asarida  yozadi:  «Haqiqatni 
bilish  uchun  avval  o‘z  ruhingni  kishilarni  yo‘ldan  ozdiruvchi  yomon  xususiyatlardan  va

Download 1,73 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   82   83   84   85   86   87   88   89   ...   99




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish