Мавзу: Математика фанининг тарихи, методи ва метадалогияси

2. Amaliyotning matematika rivojlanishdagi roli.
Matematika  eng qadimgi fanlardan
biri hisoblanadi. Odamlar ibtidoiy davlardanoq, xattoki mukammal bo`lmagan dexqonchilik
ishlarida ham dunyoni matematik tushinishni o`rganishgan. Bu faoliyatning murakkablanishiga
qarab, matematikaning rivojlanishiga ta`sir qiluvchi faktorlar jamg`armasi ham o`zgarib boradi.
Fan sifatida paydo bo`lganidan boshlab matematik faniga yangi tushuncha va uslublarni
shakllantirishda, eng katta ta`sirni tabiiy matematika (ya`ni, rivojlanishing joriy bosqichida
matematik usullarni qo`llash mumkin bo`lgan tabiat haqidagi fanlar kompleksi) ko`rsatdi.
Matematikaning rivojlanishiga avvalo, astronomiya, mexanika, fizika kabi fanlar kuchli turtki
bergan. Masalan,
diffirentsial va integral hisob
mexanika va osmon mexanikasi masalalarini
echishning  eng umumiy usuli sifatida yuzaga kelgan;
ko`pxadlar nazariyasi
(noldan  eng kam
chetlanuvchi)-bug` mashinasi (akad. P. L. CHebishev); e
ng kichik kvadratlar usuli
– geodeziya (K.
F. Gauss); xozirgi vaqtda zamonaviy texnika yangi soxalarining bevosita talabi bilan: kombinatorik
analiz, differentsial va integral tenglamalar taqribiy echish usullari, chekli gruppalar nazariyasi va
boshqalar.
Ularni hammasi shuni ko`rsatadiki, matematika insonlarning kundalik mexnat faoliyati
natijasida yuzaga kelgan va matematik tabiiy fanlar ta`siri ostida tushuncha va usullar shakllangan.
Matematikaning tabiiy fan sifatida mavjud matematik nazariyaning amaliy muammolarga
tadbiq qilish hamda masalalarni echishning yangi usullarini ishlab chiqish natijasida maydonga
chiqdi. U yoki bu matematik nazariyani amaliyotda qo`llash mumkinligi haqidagi masala har doim
ham birdaniga (bunga yillar, hatto bir necha o`n yillar kerak bo`lishi ham mumkin) qoniqarli echim
beravermaydi. Masalan, gruppalar nazariyasi
Gruppalar nazariyasi – Lagranj – algebraik tenglama echimlarini o`rin almashtirishlari
gruppasi, ularni radikallarda echish muammosini hal qilinishi munosabati bilan;
e, Galua –
ixtiyoriy darajasi algebraik tenglamalarni echimining mavjudligini umumiy shartlari;  XIX asrning
o`rtalari, A. Keli – gruppalarning umumiy abstrak ta`rifi; S. Li – uzluksiz gruppalar nazariyasi.
1980 yillarda S. Feodorov gruppalar nazariyasini kristallografiyada, keyinchalik kvant
fizikasida qo`llaniladi.
O`z navbatida amaliyot, xususan texnika matematika imiy izlanishlarning qo`shimcha
vositasi sifatida kirib bormoqda. Ayniqsa, eXM lar matematika yordamida echiladigan masalalar
sinfini kengaytirdi va bu borada cheklanmagan imkoniyatlarni ochib berdi. Ammo, eXM xozircha

---

6
yordamchi vosita bo`lib qoladi, chunki, u insonlarga xos bo`lgan fikrlovchi miyyaning
xususiyatlarini qabul qila olganicha yo`q.