83
keltirilgan kvadrat tenglamaning musbat ildizlarini topish formulasi:
c
b
b
x
2
2
2
ni
birinchi bo’lib Xorazmiy o’z asarida bayon etganligini ko’ramiz.
Tenglamalarni echish bobidan so’ng Xorazmiy misolda algebraik ifodalar ustida amallarni
bajarish qoidasini bayon etadi. Algebraik ifodalarda – tenglamalarda qatnashgan miqdordagi ildiz,
kvadrat va sonlardan tashqari, kvadrat ildiz ishtirok etadi. Rastional algebraik ifodalar ustida to’rt
amaldan tashqari, kvadrat ildizlarni bir-biriga ko’paytirish va bo’lish hamda ko’paytuvchining
kvadrat ildiz ishorasi ostiga kiritish amallari bajariladi. Bu amallarning ayrimlarini bajarish foidasi
umumiy ko’rinishda berilib, so’ng misollar keltiriladi.
Xorazmiy musbat va manfiy sonlarni hozirgidek “plus” va “minus” terminlari bilan
atamasdan ularni qo’shish va ayirish ma’nosida “qo’shiluvchi” va “ayriluvchi” sonlar nomi bilan
ataydi. Masalan, -a, -x va –x
2
larni ayiruvchi son ildiz yoki narsa va kvadrat nomi bilan ataydi va
ko’paytirishda ishora qoidasini misolda quyidagicha ko’rsatadi: (-1)·(-1)=+1 – ayriluvchi bir bilan
ayriluvchi birning ko’paytmasi qo’shiluvchi bir, (-x)·(-x)=+x
2
– ayriluvchi narsani ayriluvchi
narsaga ko’paytmsi qo’shiluvchi kvadratdir, (-x)·(10)=-10x – ayriluvchi narsani qo’shiluvchi o’nga
ko’paytmasi, ayriluvchi o’nta narsa 10-x ni “narsasiz o’n”, x-10 ni “o’nsiz narsa”, 100-x
2
ni
“kvadratsiz yuz” va hokozo iboralari bilan ataydi.
Xorazmiy algebraik ifodalar ustida avval ko’paytirish so’ng qo’shish va ayirish, oraliqda
esa bo’lish amallarini bajaradi. Ko’pxadni bir hadga va ko’phadga ko’paytirishning yangi
o’rganuvchilar uchun tushunarli bo’lishini e’tiborga olib avval aniq sonda, so’ng rastional va
kvadrat irrastionallikda ko’rsatadi. Xorazmiy: “Men, alohida turgan narsalarni, agar ular ildizlar
bo’lsa yoki ildizga biror son qo’shilgan yoki ayrilgan bo’lsa, ularni bir-biriga ko’paytirishni, bir-
biriga qo’shish va birini biridan ayirishni senga bayon etaman” deb va
)
(
)
(
b
y
a
x
ni
ko’paytirishning umumiy qoidasini beradi va bu qoida bo’icha misollar keltiradi. Bu misollardan bir
necha namunalar ko’rsatamiz:
1)
“Agar birsiz o’nni birsiz o’nga ko’paytirsang, bu o’nning-o’nga ko’paytmasi yuz
ayriluvchi birni o’nga – bu ayriluvchi o’n yana ayriluvchi birni o’nga – bu ayriluvchi o’n, hammasi
birgalikda – sakson, ayriluvchi birni ayriluvchi birga – bu qo’shiluvchi bir va bular hammasi
birgalikda – sakson bir” shu ko’paytirish qoidasini hozirgi belgilarda quyidagicha ifodalash
mumkin: (10-1) ·(10-1)=10·10-1·10-10·1+1·1=100-10-10+1=80+1=81
2)
“Agar senga narsa bilan o’nni o’nsiz narsaga (ko’paytir) deyilsa, sen ayt: narsaning
o’nga (ko’paytmasi) – bu qo’shiladigan o’n narsa narsaning narsaga – bu qo’shiluvchi kvadrat,
ayriluvchi o’nning o’nga - bu ayriluvchi yuz dirham, ayriluvchi o’nning narsaga – bu ayriluvchi
o’n narsa; shuning uchun sen qo’shiluvchi o’n narsani ayriluvchi o’n narsaga qarama-qarshi
qo’yganingdan, ya’ni etishtirganingdan keyin, dirhamlarsiz kvadrat deysan yoki yuz dirhamsiz
kvadrat qoladi”. Hozirgi belgilarda bu (10+x) ·(x-10)=(x+10)·(x-10)=x·x+10·x-10·x-10·10=x
2
+10x-
10x-
-100=x
2
-100 bo’ladi.
3)
Xorazmiy bir jinsli bo’lgan algebraik ifodalarni qo’shish va ayirishni kesmalarda
tasvirlab isbotlaydi. Masalan: “O’nsiz ildiz ostiga ikki yuzga ildiz ostiga ikki yuzsiz yigirmani
qo’shishga kelsak, u shaklda quyidagicha bo’ladi”-deb Xorazmiy isbotdagi yasashlarni so’z bilan
bayon etadi. Uning isbotini hozirgi belgilar bilan mana bunday yozish mumkin:
Agar
200
Do'stlaringiz bilan baham: