|
Markaziy Osiyo SHarqning ma’naviyat va ma’rifat markazidir
Qadimgi Markaziy Osiyoning tarixi, madaniyati, ma’rifati, ijtimoiy-falsafiy qarashlari haqida yunon, xitoy, hind, arman tarixchilarining asarlarida, Avesto, Behustun, O‘rxun-Enisey yodgorliklari kabi manbalarda, Beruniy, Narshaxiy va boshqa mutafakkirlarning asarlarida ma’lumotlar saqlanib qolgan.
Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlar taraqqiyot darajasini ko‘rsatuvchi yodgorliklar bizning davrgacha kam etib kelgan. Ammo yuqorida qayd etilgan manbalar Markaziy Osiyoda qadimdan astronomiya, matematika, geometriya, geodeziya, fizika, tibbiyot va boshqa tabiiy-ilmiy bilimlar sohasida birmuncha muvaffaqiyatlarga erishganligidan dalolat beradi. Bizga qadar saqlanib qolgan Sug‘d kalendari, Beruniy asarlaridagi ma’lumotlar va boshqa manbalar Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlarning, ayniqsa astronomiya borasidagi ilmiy bilimlar taraqqiy etganini ko‘rsatadi. Sug‘d, Xorazm va boshqa joylarda etishgan olimlar sayyoralar va yulduzlar turkumini o‘rganib, ularni maxsus nomlar bilan atab, Burj tizimini aniqlaganlar. Hukmdorlar saroyidagi astronomlar (ular astrolog ham bo‘lgan) goroskoplar tuzib sayyoralar dunyosini tekshirganlar. Ular fizika, matematika, falsafa, tibbiyot va boshqa ilmiy bilim sohalari bilan shug‘ullanganlar. Markaziy Osiyo xalqlari juda qadim zamonlardayoq sug‘orish inshootlari qurganlar, kanallar barpo etganlar, chig‘ir va koriz usullari bilan suvsiz qurg‘oq erlarga suv chiqarganlar. YUlduzlarga qarab uzoq erlarga safar qilganlar, mustahkam binolar qurganlar, toshni eritish yo‘li bilan shisha ishlab chiqarganlar va hokazo. Bularni ma’lum ilmlarsiz amalga oshirish qiyin edi.
IX-XII asrlar Markaziy Osiyo xalqlarining madaniy va ilmiy bilimlar taraqqiyotida katta o‘rin egallagan yangi bir bosqich bo‘ldi. Bu davrni tarixda Markaziy Osiyoda ilk uyg‘onish davri deb yuritiladi. Bu davrda ilmiy va diniy bilimlar rivojida Markaziy Osiyo jahon madaniyatining markaziy o‘choqlaridan biriga aylandi. Arab istilosiga barham berilib markazlashgan feodal davlatlarning yuzaga kelishi savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojiga, ilmiy bilimlarning o‘sishiga olib keldi. Ayniqsa, Markaziy Osiyoning SHarq va G‘arb savdo va madaniy aloqalar yo‘li ustida joylashishi (hozirda bu “Buyuk ipak yo‘li” nomi bilan tarixga kirgan) bu o‘lkada ilmiy bilimlar va madaniyatning rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi. Xuddi shu davrda jahon fani va madaniyati rivojida o‘chmas iz qoldirgan mutafakkirlar etishib chiqdi.
Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoning taraqqiy etishi jarayonida tabiiy empirik bilimlarni rivojlantirishga ehtiyoj tug‘ildi. SHunga muvofiq Markaziy Osiyoning ilg‘or mutafakkirlari matematika, astronomiya, geografiya, tibbiyot ilmlarini chuqur o‘rgandilar, ilmiy bilimlar borasida yangi ilmiy g‘oyalarni ilgari surdilar.
SHuni ta’kidlash joizki, arab xalifaligi uchun ham diniy bilimlar bilan bir qatorda tabiiy- ilmiy bilimlar kerak edi. Arablarning o‘z ichida bu ishga yaroqli ilm ahli juda kam va kuchsiz bo‘lgan. SHuning uchun ham ular o‘zlari zabt etgan joylardagi ilm bilan shug‘ullanuvchilarga imkon yaratishga harakat qilganlar. Buxoro, Urganch, Marv, Balx, Bag‘dod, SHom kabi shaharlar ilk o‘rta asr SHarqining ilmiy markaziga aylangan. Arab tili esa ilm-fan, ijod tiliga aylandi.Markaziy Osiyolik mutafakkirlar arab tilini mukammal o‘rganib o‘z asarlarini shu tilda bitdilar. Rumo, yunon, hind, fors tillarida bitilgan asarlarni arab tiliga o‘girdilar.
Markaziy Osiyolik mutafakkirlar o‘rta asrlarda tashkil topgan ilmiy markazlar – “Baytul-hikmat” (“Donishmandlar uyi”) ya’ni Bag‘dodda faoliyat ko‘rsatgan “Ma’mun akademiyasi”da, 2006 yil noyabr oyida 1000 yilligi nishonlangan “Dorul hikma”, “Xorazm Ma’mun akademiyasi”da va XV asrda Movarounnahrda faoliyat ko‘rsatgan “Ulug‘bek (Samarqand) akademiyasi”da qizg‘in ilmiy ishlarni olib bordilar.
Halifa Horun ar-Rashid Bag‘dodda tashkil etgan “Bayt ul – hikmat”da halifa Ma’mun davrida Markaziy Osiyoning bir qator ilm ahllari faoliyat ko‘rsatganlar. Bular jumlasiga Muso Muhammad Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Abbos ibn Said Javhariy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziy va boshqalar kiradi. Mazkur “Donishmandlar uyi”dagi kutubxonada hind, yunon, suryoniy (Suriya), arab, fors tillarida 400 000 jild qo‘lyozma asarlar saqlangan bo‘lib, ilm ahllari undan foydalanganlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
