Mavzu: maktabgacha yoshdagi nutq kamchiligiga EGA bo`lgan bolalarning bilish jarayonlarini o`ziga xos xususiyatlari

II BOB. Maktabgacha tarbiya yoshidagi nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini rivojlantirish usullarini takomillashtirish (tavsiyalar berish).

2.1. . Nutqi to`liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini turli faoliyatlarni o’yinlar orqali rivojlantirish

Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarda predmetlarning mazmun va moxiyatidan ajralmas bo’lgan biror bir belgisiga asoslanadilar. Biroq bolalar predmet shaklini ajratib mavxumlashtirishni tez bajara olmaydilar. Ular geometrik shakllarni idrok qila turib, odatda biror bir predmet bilan o‘xshatadilar (kvadratni ko‘pincha “Deraza” “Kubikni”, aylanani , gTldirakni “Koptok” deb kabi nomlaydilar. Bolalar duch kelgan shaklni farqlashga extiyoj sezadilar. Ular ko‘pincha predmetni nimaga 0‘xshashi va ularda mavjud tushunchalar orsidagi boshqa turli shakllardan nimasi bilan farqlanishini aniqlashga urinishadi.

Nutqi to’liq rivojlanmagan bolalami ko‘ruv fazoviy analiz sintez va ko‘rgazmali - harakatli tafakkurning sust rivojlanganligini biz kesma rasmlari qismlarini yig’ishtirishda qiyinchilik kuzatildi. Metodika bir necha marta takrorlanganda ham rasmlarni joy - joyiga qo‘yishda xatolarga yoT qo‘ydilar. Bundan ko’rinib turibdiki bolalaming diqqatining tarqoqligi va idrokning

Bilishga doir ruhiy jarayonlar sezgi, idrok, xotira, xayol, tafakkur, shuningdek nutqni rivoj elantirish aqliy tarbiyaning muhim vazifasidir.

Tevarak atrofni bilish sezgi va idrokdan boshlanadi. Ularning rivojlanganlik darajasi qanchalik yuqori bolsa, borliqni bilib olish imkoniyati shunchalik ko‘p bo`ladi.

Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda ongli ravishda eslab qolish qobiliyati tarkib topadi, xotira xajmi kengayadi; vazifa ixtiyoriy diqqatni mashq qildirish uni foydali bilimlar bilan boyitishdan iborat. Bolalarda bilish faoliyatini rivojlanishida xayol ijodiy faoliyat uchun zarurdir, shuning uchun uni bog‘cha yoshidan boshlab rivojlantirib borish katta ahamiyatga ega. Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur xayoli boiadi. Hayotiy tajribaning ortib borishi va tafakkurning rivojlanishi bilan ijodiy hayol tarkib topadi. Bolalar bilish faoliyati tevarak atrof tabiati kishilar mehnatini koTa bilishlari va maktabgacha tarbiya muassasasida tarbiyachining va logopedning olib borgan mashg‘ulotlarida ularni har tomonlama bilish faoliyatlari rivojlantiriladi ulardagi kamchiliklar korreksiyalanadi. Bolalaming bilish faoliyatlaridan idrok, xotira, diqqatni turli xildagi didaktik o‘yinlar asosida rivojlantiriladi.

“0‘xshashini olib kel” o‘yini

0‘yining maqsadi: Narslarning nomini eslab qolishga о’rgatish orqali bolalaming lug‘atini boyitish.

0‘yin uchun jihozlar: Turli o‘yinchoq va buyumlar, shu buyumlarning rasmi aks ettirilgan kartochkalar. Katochkalar bunday vaqtda juft boTishi ham mumkin. Buyumlar о Tniga kartochkalardan foydalanish ham tavsiya etiladi.

0‘yinni o’tkazish: Bu o‘yinni uch xil variantda o‘ynash mumkin.

I. Variant. Juft kartochkalarning bir nusxasini xonaning har yeriga tarqatib qo‘yiladi. Bolaga kartochkaning ikkinchi nusxasi beriladi. Bola qoTiga olgan kartochkada nimaning rasmi aks ettirilgan bo’lsa, oldin uning nomini shaklini aytadi. So‘ng bolaga kartochkalardan xuddi shuning o‘ziga o‘xshashini topib kelish vazifasi beriladi. Bola qoidagi kartochkaning o‘xshashini topib keladi keyin uni bolalarga qo’rasatadi va nomini yana bir bor takrorlaydi.

II. Variant. Bolaga kartochka korsatiladi va orqasini o‘girib qo‘yiladi. Bola kutib esida qolgan bo‘yicha kartochkaning topib olib keladi va u haqda so‘zlab beradi.

III. Variant. Kartochkalar o‘nida buyumlardan foydalaniladi. Buyumlarga qarab ulaming rasmlari yoki rasmlarga qarab topish vazifasi beriladi. Har ikki variantda ham birinchisidan singari buyumning nomini qayta ayttirish usuli qo`llaniladi.

“0‘xshaydimi- o‘xshamaydimi” o‘yini

O^cyining maqsadi: BolaIaming narsalaming tuzilishi, tashqi ko‘rinishi haqida tushunchalami mustahkamlash, so‘z boyligini orttirish va idrok qilishga o^’rgatish va so‘zlab berish qobilyatini o^cstirish.

O^cyin uchun jixozlar: Ikkita uy jihozlari, ikkita o^cyinchoq, ikki xil gulning rasmi va boshqalar.

1. “Kim chaqqon”. Bolalarga istalgan biror matndagi ko^cp uchraydigan xarflarni, masalan, ^cco” yoki “e” harflami tez va aniq belgilab chiqish tavsiya etiladi. Testning muvaffaqiyatli bajarilishi, bajarilish vaqti, xatolar soni va belgilanmay qoldirilgan xatolar soni bilan baxolanadi. Bu ko‘rsatkichlar qanchalik kam bolsa, test shunchalik yaxshi bajarilgan bo’ladi. Bunda bolani rag‘batlantirish va uni qiziqtirishishni oshirishga erishish kerak.

Diqqatni ko‘chuvchanligi va taqsimlanishi mashq qildirish uchun vazifani O^cZgartirish kerak. Blinda, bitta harfni vertikal chiziq bilan boshqasini gorizantal chiziq bilan uchirish yoki o^cqituvehining ishorasi bilan shu harflami o^cehirishda о‘mini almashtirish mumkin. Masalan, bir hafrni o^’chirish, ikkinchi harfni tagiga chizish, uchinchi harfni doira ichiga olish va x.k. Bunday mashqlaming maqsadi - odatiy harakatlami avtomatisizm darajasiga yetkazish, aniq bo^cysuntirilgan, aniq maqsadni aniqlash. Mashqlar davomiyligi bolaning yoshiga qarab belgilanadi. (kichik maktab yosh - 15 min; o^csmirlar uchun 30 minutgacha).

2. “Diqqatni jamlash.” Atrofdagi narsa buyumlarda tana orgonlarida yoki fïkrlarda o^ctkzilishi mumkin. Diqqatni jamlash mashqlaming har bir minutdan yarim soatgacha vaqt ajratiladi. Vaqt belgilanib, kerakli holat tanlanadi va muskullari bo^cshashtiriladi. So^cng diqqatni jamlash ob’ekti tanlanadi. Agar mashq davomida diqqat boshqa narsalarga chalg‘iy boshlasa, asabiylashmasdan, tushkunlikka tushmasdan, diqqatni yana kerakli ob’ektga qaratiladi. Mashq uchu belgilangan vaqt davomida kishi diqqatining ehalg^cishi uch martadan oshmasligi muhim hisoblanadi.

3. “Pashsha”. Mashqni о’tkazish uchun 3x3 shaklidagi to‘qqizta katakli o‘yin maydoni chizilgan. Taxta va plastilin bo’lagi zarur bo’ladi. Plastilin о Tgatilgan pashsha vazifasini bajaradi. Taxta vertikal holatda turg’azilib, qatnashuvchilarga o‘yinning borishi tushuntiriladi; pashshani bir katakdan boshqasiga о’tishi uchun “o‘ngga, chapga, yuqoriga, pastga” kabi buyruqlar beriladi. 0‘yin boshida “pashsha” markaziy katakda joylashdi. Buyruqlami qatnashchilar navbatma-navbat beradilar. 0‘yinchilar pashshani diqqat bilan kuzatib, “pashsha” ning o‘yin maydonidan chiqib ketishiga yo’l qo‘ymasliklari kerak. 0‘yin davomida kimdir buyum bilan xato qilsa yoki “pashsha” maydondan chiqib ketsa, “to‘xta” buyum berilib, “pashsha”ni yana markaziy katakka qaytarilib, o‘yin boshidan boshlanadi. “Pashsha” o‘yinni qatnashchlaridan diqqat bilan berilib o‘ynashini talab qiladi. Mashq yaxshi о‘zlashtirilganidan so‘ng uni yanada murakkablashtirish mumkin. Buning uchun maydondagi kataklar sonini 4x4 qilib oshirish mumkin. Yoki “pashsha”lar sonini oishirish mumkin. Bunda har bir pashshaga buyruqlar alohida qilib beriladi.

4. “Kuzatuvchanlik”. Bolalarga yuz martalab ko`lgan maktab hovlisini uyidan maktabgacha bo`lgan yoTni eslab to`liq tasvirlab berish vazifasi beriladi. Bu vazifani kichik maktab yoshidagi bolalar og‘zaki bajaradilar. Sinfdoshlari ulaming kamchiliklarini to`ldiradilar.

0‘smirlar bu vazifani yozma bajaradilar, keyin o‘zaro va shuningdek, tabiiy sharoit bilan solishtiradilar. Bu o‘yinda bolaning koTuv xotirasi va diqqatining bogTiqligi aniqlanadi.

5. “Tuzatish ”. Logoped qog‘ozga ba’zi harflami tushirib qoldirgan va harflarni oTnini almashtirilgan bir nechta gap yozadi. 0‘quvchi bu matnni bir marta o‘qish davomida xatolami rangli qalam bilan to‘g‘irlash kerak. So‘ng u varaqni ikkinchi o‘quvchi olib, qoldirib ketgan xatolarni boshqa rangdagi qalam bilan to‘g‘irlaydi. Bu musobaqani juft boTib oTkazish ham mumkin.

6.“Barmoqlar”. Qatnashuvchilar оTindigTarida doira hosil qilib oTiradilar.

Qo`llarini tizzalariga qo‘yib bir-biriga chalishtirib bosh barmoqlarini erkin qoldiradilar. “Boshlang” ishorasi bilan bosh barmoqlarini bir-b iri atrofîda sekin-asta ma’lum tezlikda va bir yo‘nalishda aylantira boshlaydilar. Bosh barmoqlari bir-biriga tegib ketmasligi muxim. Shu harakatda diqqatni jamlanadi. “To‘xta” ishorasi bilan to‘xta`liladi.

Mashqning davomiyligi 5-15 minut, ba’zan qatnashuvchilar o‘zlarini g‘alati xis qiladilar: barmoqlari ko‘payib yoki kamayib qolgandek, harakat yo‘nalishi o‘zgargandek.

Kimdir o‘zini kuchli bezovta xis qiladi. Bu qiyinchiliklar diqqat ob’ektining odatdagidek bo‘lmaganligidan kelib chiqadi.

7. “ Selektor” mashqni bajarish uchun qatnashchilardan bir kishi “qabul qiluvchi” etib tayinlanadi. Qolganlar ya’ni “uzatuvchilar”ning har biri turli sonlardan boshlab, turli yoo‘nalishlarda ovoz chiqarib sanaydilar. “Qabul qiluvchi” esa qo‘lida tayyoqqa tutib, jimgina eshitadi. U har bir “uzatuvchiga” navbatma-navbat to‘g‘rilanib eshitilishi kerak. Agar u qaysidir “uzatuvchi”ni eshitish qiyin bo‘lsa qo‘lidagi tayyoq bilan balandroq “ishora”sini beradi. Agar eshitish oson bo‘lsa, tovushni pasaytirish mumkin. “Qabul qiluvchi” ma’lum muddat ishlagandan so‘ng tayyoqchasini boshqa qatnashchiga beradi va o‘zi “o‘zgartiruvchi”ga aylanadi. 0‘yin davomida tayyoqcha hamma qatnashchilami aylanib chiqadi.

8. “Eng hushyor”. 0‘quvchilar yarim doira shaklida turishlari kerak. Bir o‘yinchi oldingi chiqib bir necha daqiqada o‘yinchilar joylashish tartibini eslab qolishi kerak. So‘ng o‘rtoqlariga teskari o‘tirib turib, qatnashchilaming joylashishi tartibini aytib chiqadi. 0‘yin davomida har bir qatnashchi shu mashqni bajaradi. Kim xato qilmay aytsa, o‘sha holib bo‘ladi. Hohlagan bolasini diqqat bilan ko‘rib olishni taklif qiladi. So‘ngra ko‘zini yumib, shunday tasvirlansiniki, qogan bolalar kim to‘g‘risida gapirilayo`lganini fahmlasinlar.

9.“Adashib qolgan hikoyatchi”. 0‘quvchilar doira shaklida turib oladilar, olib boruvchi baxs mavzusini aytadi. Biron bir ishtirokchi mavzuni ochib bera boshlaydi, keyin esa tasodifîy assotsiatsiyalarga tayanib mavzudan chetga chiqa boshlaydi. U bir mavzudan ikkinchi mavzuga, undan yana boshqasiga о Mib ketadi. U o‘zining hikoyasini iloji boricha chalkashtirib yuborishga harakat qiladi. Buni qatnashchilar kuzatib turishlari kerak. Chunki so‘z bshqa ishtirokchiga oMkazib yuborilishi mumkin. Kimga so‘z tegsa u bu bilan chalkash hikoyani oxiridan boshiga qarab echishi kerak. U olib boruvchi boshlangan mavzuga olib borishi kerak. Keyin o‘zi hikoyani chalkashtirib aytib beradi va h.k.

10. Minora quramiz

Agar Sizda turli oMchamdagi kublar boMsa, bolangiz bilan quyidagi o‘yinni oMkazing. Shunday qilingki, bola o‘zi qurayo`lgan minorasi mustahkam, pishiq bo`lishi uchun pastki g’ishti yirik bo`lishi shartligini tushunsin. Minora balandlashgan sari gMshtchalari ham maydalashib borishi lozimligini anglagan bola o‘z minorasini aynan shunday quradi. Bolaga minora qurish jarayonida har safar g`ishtchalaming eng yirigini olishni o`rgating. Ulami taqqoslash uchun bir — biriga qo‘yib ko‘rish kerak. Minorani haqiqiy g`ishtcha — kublardan qurib boMgach, karton gMshtlardan ham shu tartibda yasashga o`lish mumkin. Agar bolaga qo‘g’irchoq berib, u minoragacha yoki zinapoyaga qanday qilib ko`tarila olishini ko`rsatsangiz, bolaning qiziqishini yanada orttirgan bo`lasiz. Undan tashqari bola