Mavzu: Maktabgacha ta’lim taraqqiyoti

Rejalashtirishning asosiy bosqich va turlari
Rejalashtirishda istiqbolli va joriy turlar farqlanadi.
Istiqbolli reja bu - Xalq ta’limi vazirligi, viloyat boshqarmalari, tuman va shahar moliya-iqtisod bulimlari tomonidan o’zoq muddatga (5-10 yilga) mo’ljallab to’ziladigan rejalar tushuniladi.
Joriy rejalashtirish -har yili amalga oshiriladigan moliyaviy xo‘jalik ishlari rejasidir. Ta’lim tizimi yuqori boshqaruv organlari qonunchiliqia belgilangan hukuq va vakolatlari doirasida maktabgacha ta’lim muassasalariga tegishli qfsatmalar beradi, muassasa o’z faoliyatida qonunchilikka qanchalik rioya qilayotgani, ijtimoiy mulkni kay darajada tasarruf etayotgani ishlab chikarish va moliyaviy xo’jalik faoliyatini nazoratetadi, zarur hollarda boshqa manfaatdor tashkilotlarni jalb qilib, bir yilda bir marta kompleks tekshiruvni amalga oshiradi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarining xarajat smetalari ularning ijtimoiy-tarbiyaviy va moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish uchun ajratilgan mablaglarning qanday maqsadlarga sarflanishi va choraklar bo’yicha tatssimlanishini belgilab beradigan asosiyhujjat hisoblanadi. Ana shu smetaga asoslanib, byudjegda maktabgacha ta’lim muassasasining moliyaviy ehtiyojlari uchun mablag ko’zda tugiladi va qonunchilikda belgilangan tartibda muassasa hisob raqamiga o’tkazib beriladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari vazirliklar, idoralar, xalq deputatlari maxalliy kengashlari qaroriga binoan, respublika, viloyat, shahar va tumanlar xalq xo‘jaligi rejasida belgilab berilgan bolalar kontingenti doirasida to’ziladi.
Ta’kidlash joizki, ta’lim sohasi va kadrlar tayyor moliyalashtirish tizimi o’zluksiz takomillashtirib boriladi, jumladan, uning kup variantlik (byudjet va byudjetdan tashqari manbalardan) tizimi joriy etilib, ta’lim muassasalarining o’zini o’zi mablag bilan ta’minlash, xususiy hamda chet el investitsiyalarini ta’lim sohasiga jalb etish borasida sa’y-harakatlari rag’batlantiriladi.
Respublika fuqarolari uchun keyinchalik ularni tulashning moslashuvchan tizimiga asoslangan ta’lim kreditlari berish mexanizmini shakllantirishga, o’zluksiz ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimini modsiy jihatdan qo’llab-quvvatlashda donorlik va xomiylar mavqeini kuchaytirishga alosh da e’tibor qaratiladi. SHuningdkq ta’lim sohasida pullik xizmatlar ko’rsatish, tadbirkorlik maslahatlar berish, ekspertiza ishlari, noshirliq ishlab chiqarish hamda muassasa nizomida belgilab qhilgan vazifalarga muvofiq boshqa tarzdagi faoliyat yo‘nalishlari rivojlantirib, shu asosda ta’lim muassasalari daromadlarini ko‘paytirish ta’minlanadi
Rejalashtirishda istiqbolli va joriy turlar farqlanadi.
Istiqbolli rejalashtirish bu — Xalk ta’limi va-ziriligi, viloyat boshkarmalari, tuman va shashr moliya-iktisod bulimlari tomonidan o’zoq muddatga ( 5 - 1 0 yilga) muljallab to’ziladigan rejalar tushuniladi.
Joriy rejalashtirish - har yili amalga oshiriladigan moliyaviy-xo’jalik ishlari rejasidir.


Smeta - davlat moliyaviy hujjati sifatida
Smeta — maktabgacha ta’lim muassasasining barcha xarajatlari va ularni qoplash manbalari, byudjet ajratmalari va ota-onalar mablaglarini aks ettiradigan moliyaviy-me’yoriy hujjatdir.
Maktabgacha ta’lim muassasasida yozgi xordiq va soglomlashtirish tadbirlarini utkazish uchun alohida smeta to’ziladi. Ishlab chiqarish ko’rsatkichlarini aniklashdamuassasadagi guru?u1 ar, bolalar soni, ularning muassasada qancha vaq bulishi, muassasa xodimlarining necha soat ishlashi va ishning turiga hamaloxdsa e’tibor beriladi. Smeta xarajatlarini rejalashtirish quyidagi moddalar bo’ticha amalga oshiriladi; «Ish xaqi», «Ish xaqiga nisbatan ajratmalar», «Ma’muriy va xo’jalik xarajatlari», «Xizmat safarlari xarajatlari», «Adabiyotlar, ko’rgazmali vositalar va o’yinchoqhar sotib olish», «Ovqatlantirish xarajatlari», «Asbob-uskuna va jidozlar sotib olish», «Bino va inshootlarni kapital ta’mirlash xarajatlari», «Boshqa xarajatlar».Bolalarni «Ovsatlantirish xarajatlari» moddasi asosida taomnoma to’zish, Ovqatlanshrish xarajatlari» moddasiga bolalarni ovqatlantirishga muljallangan mablaglar kiritiladi.
Taomnoma bitta bolaga kunlik ovqatlanish uchun belgilangan pul me’yori va yil davomidagi tushumlar asosida to’ziladi. Bunda maktabgacha ta’lim muassasasining turi, ish vaqti e’tiborga o lkna yai . Ovqatlantirish me’yoriSogliqii saqlash, Moliya va Iqtisodiyot vazirliklari tomonidan belgilab beriladi. Ovqatlanishga ajratiladigan mablag miqiorini aniqgash uchun bir bolaga kuniga sarflanadigan ovsat siymatini maktabgacha ta’lim va yasli guruhari bo’yicha jami bola soniga ko’paytiriladi.
Shuningdek maktabgacha ta’lim muassasasi smetasiga barchaxodimlarning ovsatlanishi uchun mablag ajratish ham ko’zda tugiladi. Bu xalq ta’limi va moliya bulimlari tomonidan alohida ro’yxat bo’yicha amalga oshiriladi. Bunda xodimlar o’tak tulash o’tisobiga maktabgacha ta’lim muassasalarida ovqatlanip1 lari mumkin. Smeta amal qiladigan yil va muassasa saysi byudjet :\isobidan mablag bilan ta’minlanishi qayd etiladi.
Yozgi dam olish va sog’lomlashtirish tadbirlarini o‘tkazish sarf-xarajatlari maktabgacha ta’lim muassasasi xarajat smetasiga kiritilmaydi. Bunday tadbirlar o‘tkaziladigan hollarda ularni amalga oshirish bilan bog’liq qo’shimcha xarajatlar uchun alohida smeta tuziladi. SHuningdek, bolalar bog’chalarida ota-onalar mablaglari hisobga olingan alohida smeta ham to’ziladi.
Smeta byudjetida qayd etilgan xarajat moddalari Moliya vazirligi tomonidan tasdihlangan jujjat asosida tuziladi. Smetada muassasaning kelasi yil uchun hisoblab chiqilgan jami hamda har bir modda bo’yicha xarajatlar miqiori joriy yilga tasdiqiangan xarajatlar summasi smeta qachon tuzilayotgani va tuzgan davrdagi haqiqiy xarajatlar miqdori e’tiborga olingan holda kiritilgan o’zgartishlar bilan taqqoslab keltiriladi. Ko’rsatilgan ma’lumotlarni taqqoslashda smetani ijro etish jarayonida undan chetga chiqish hollarining yuz bergani va ularning sababini aniqash asosida kelasi yilgi xarajatlar miqdorini to’g’ri belgilash talab etiladi.
Maktabgacha ta’lim muassasalari smeta to’zish vaqtida kelgusi yilgi ish ko’rsatkichlarini (guruhlar va tarbiyalanuvchilar sonining ortishi, bolalarning muassasada bo’lish vaqti va xokazo) belgilashda o’zi bo’ysungan yuqori tashkilotning me’yoriy hujjatlari, buyruq va ko’rsatmalariga amal qiladi. Smetaga kiritilgan xarajatlar smeta blankasiga keltirilgan aniq hisob-kitoblar bilan asoslangan bo’lishi shart.
Smetaga hisob-kitoblar bilan birga, maktabgacha ta’lim muassasasi egallab turgan bino haqida umumiy ma’lumotlar (uning hajmi, maydoni, isitish tizimi, elektr, gaz, vodoprovod, kanalizatsiya tarmogining mavjudligi), shuningdek muassasaning ko’lamiga oid ko’rsatkichlar (guruhlar hamda bolalar soni va h.k.) ham aks ettiriladi. Bundan tashqari, smetaga maktabgacha ta’lim muassasasida faoliyat yuritayotgan pedagoglar, tarbiyachilar, enagalar, hamshiralar va boshqa xodimlarning ikki nusxada tuzilgan tarifikatsiya ro’yxati ilova qilinishi shart.
Smeta loyihasi tegishli ilovalar bilan maktabgacha ta’lim muassasalari tomonidan belgilangan muddatda yuqori tashkilotlarga ikki nusxada, zarur hollarda esa uch nusxada taqdim etiladi.
YUqori tashkilot maktabgacha ta’lim muassasasining smetasini qabul qilib olgach, eng avvalo, smetaning to’g’ri tuzilganini aniqlab, uning to’liq to’ldirilgani, alohida moddalar bo’yicha xarajat summalari aniq xh 1sob-kitob qilingani, binoning hajmi va maydoni to’g’ri ko’rsatilgani, shuningdek xodimlarning tarifikatsiya ro’yxati ilova qiiinganini tekshiradi.
Barcha hisob-kitoblar ko’rib chiqilgach, har bir modda bo’yicha xarajatlar aniqlanadi va byudjet hisobidan ajratiladigan xarajatlar unda aniq maqsadlar uchun belgilangan summaga tenglashtiriladi. So’ng maktabgacha ta’lim muassasasining smeta blankasiga jami xarajatlar (alohida modsa bo’yicha va umumiy summa), shuningdek byudjet hamda ota-onalar mablaglari hisobiga ajratiladigan xarajatlar kvartallar bo’yicha tasdiqlangan taqsimotga binoan yozib qo’yiladi. Smeta yuqori tashkilot tomonidan qabul qilingach, maktabgacha ta’lim muassasasi boshqa xarajatlar va ota-onalardan tushadigan mablag’larni har bir kvartal bo’yicha taqsimlab, hisob-kitob qilib qo’yadi.
Xarajatlarni taqsimlashda ba’zilarining mavsumiy xarakterda bo’lishi (yoqilg’i tayyorlash, sabzavot jamgarish, ta’mirlash ishlari va xokazolar) hisobga olinishi lozim. Agarda joriy yilda bolalar sonini ko’paytirish ko’zda tutilgan bulsa, bu bilan bog’liq sarf-xarajatlar (ish haqi, bolalarni ovqatlantirish uchun sarflanadigan qo’shimcha mablaglar va h.k.) tegishli kvartallar xarajatlari ko’rsatkichlarida aks ettirilishi kerak. Smetaning bir nusxasi muassasada qoladi, ikkinchi nusxasi yuqori tashkilotga, uchinchi nusxasi esa markazlashgan buxgalteriyaga, qishloq kengashiga, moliya bo’limi va boshqalarga taqdim etiladi.
Smeta tasdiqlanish blankasining old tomonidagi maxsus yozuv bilan rasmiylashtiriladi. Mazkur yozuvda xarajatlarning jami miqdori, xodimlar ish haqi jamgarmasi, smeta tasdiqlangan sana qayd etiladi. So‘ngra smetani tasdiqlagan yuqori tashkilot boshlig’i imzo chekadi va uning imzosiga idora muhri bosiladi. Ta’kidlashjoizki, smetani tasdiqiagan tashkilot unga o’zgartish kiritishga xaklidir. Bunday o’zgartishlar yuqori tashkilotning maktabgacha ta’lim muassasasiga yuborgan yozma xati bilan rasmiylashtiriladi.

Smeta — maktabgacha ta’lim muassasasining barchaxarajatlari va ularni soplash manbalari, byudjet ajratmalari va ota-onalar mablarlarini aks ettiradi-gan moliyaviy-me’yoriy hujjatdir.

Maktabgacha ta’lim muassasasida yozgi urrdits va sog‘lomlashtirish tadbirlarini utkazish uchun alou;ida smeta to’ziladi. Ishlab chitsarish ko’rsatkichlarini aniqlashda muassasadagi guruhlar, bolalar soni, ularning muassasada qancha vaqt bo’lishi, xodimlarning necha soat ishlashi va uning turiga ham alohida e’tibor beriladi. Smeta xarajatlarini rejalashtirish quyidagi moddalar bo’yicha amalga oshiriladi: «Ish haqi», «Ish haqiga nisbatan ajratmalar», «Ma’muriy va xo’jalik xarajatlari», «Xizmat safarlari xarajatlari», «Adabiyotlar, ko’rgazmali vositalar va o’yinchoqlar sotib olish», «Ovqatlantirish xarajatlari», «Asbob-uskuna va jihozlar sotib olish», «Bino va inshootlarni kapital ta’mirlash xarajatlari», «Boshqa xarajatlar».

Maktabgacha ta’limni tashkil qilish va boshqarish tamoyillari

Har qaysi sohani samarali idora etish, avvalambor, boshqarish tamoyil va mezonlari, usul va uslublarining ilmiy asoslangani, qay darajada takomillashgani bilan belgilanadi. SHu bois ularning har birini tavsiflash,moxiyatini ifodalashga extiyoj tugiladi.
Tamoyil - biror-bir sohada, jumladan, ta’lim sohasida ilmiy-amaliy jihatdan asoslangan xulosalar, erishilgan natijalar.
Boshqarish usuli — boshqaruv sub’ektining (bizning xolatimizda bu - xalq ta’limi boshqaruvi idoralari, muassasa raxbariyati va h.k.) muayyan maqsadlarga erishishni nazarda tutgan xolda boshqaruv ob’ektiga (bizning xolatimizda bu - maktabgacha ta’lim muassasasi, tarbiyalanuvchilar va h.k.) ta’sir etish usul hamda vositalarining majmui.
Boshqarishning psixologik uslublari - bu shaxsning mustaxkam psixologik xislatlari - diktat, idroq tafakkur, sezgi, ong orqali boshqarish uslublari majmui.
Bu tushunchalar o’zaro bir-birlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, bularning barchasi kishilar o’rtasidagi munosabatlarda kuzatiladi.
Bugungi kunda jamiyat xayotining barcha sohalarida, shu jumladan, boshqarish jarayonida zamonaviy axborot-kommunikatsiya va innovatsiya texnologiyalari tatbiq etilib, ularga tayangan yondashuvlar qaror topmoqia. Boshqarish usulining eng muxim belgilaridan biri uning ilmiy yondashuvga tayanishida namoyon bo’ladi. Zero, bugun boshqaruv jarayonini ilmiy asosda tashkil etmasdan uning izchilligi va samaradorligini tasavvur etib bo’lmaydi.
Albatta, raxbar shaxe muayyan sohani, korxona yoki tashkilotni samarali boshqarishi uchun, avvalo, etarli malaka va bilim, raxbarlik saloxiyati, kutatab ma’naviy-axloqiy xislat va fazilatlar soxibi bulishi darkor. Ta’lim sohasi, jumladan, maktabgacha ta’lim muassasalarini boshqarish ham bundan istisno emas.
Ushbu muassasalardagi boshqaruv faoliyatida nazariy bilim va amaliy tajriba va kunikmalarni o’zaro uygun xolda qo’llash ta’lim-tarbiya bilan bog’liq masalalarni talab darajasida xal etish, bu jarayonda foydalaniladigan usul va uelublarni o’zluksiz takomillashtirib borish, umuman olganda, maktabgacha ta’lim-tarbiya tizimini yanada rivojlantirishga xizmat qiladi.
SHu ma’noda, kadrlarni tanlash, tayyorlash, malakasini oshirish barobarida ularning rahbarlik saloxdyati va ma’naviyatini yuksaltirish goyat mudim ahamiyat kasb etadi. M asalaning ana shu jihatiga e’tibor qaratib,Prezident Islom Karimov «Buyuk maqsad yo’lidan ogishmaylik» asarida: «Kadrlar tanlashda — vatanparvarliq xalqiarvarlik tuygusi bugun juda katta ahamiyatga egadir», deb ta’kidlaydi.