Мавзу: М. Портер бўйича рақобат концепцияси

детерминантлари, мамлакат рақобатбардошлигини


аниқловчи омиллар
Рақобатбардошликни барпо этиш ва ривожлантиришнинг

М.Портер концепциясига асосланган замонавий модели мамлакатнинг умумий хусусиятга эга бўлган ва унда ишлаб чиқарувчилар рақобатлашадиган рақобат муҳитини шакллантирувчи тўртта хусусиятидан иборат. Ушбу муҳит рақобат устунликларини шакллантиришга кўмаклашиши ҳам ѐки унга тўсқинлик қилиши ҳам мумкин (4.3-расм).

	Миллий рақобатбардошлик ромби
	Фирмаларнинг
Воқеа,	стратегиялари, уларнинг
	тузилиши ва рақобати
ҳодиса

Ишлаб чиқариш	Талаб
омиллари
	параметрлари
параметрлари

Турдош ва қўллаб-
қувватловчи ^Давлат
тармоқлар
4.3-расм. Мамлакатнинг рақобат устунлиги детерминантлари (М.Портернинг таърифлашича - миллий ромб)

Мамлакат рақобат устунлигининг детерминантлари ва уларнинг хусусиятлари ва мазмуни 4.4-расмда келтирилган.

Мамлакат рақобат устунлигининг детерминантлари ва уларнинг хусусиятлари
Омиллар шартлари, яъни ушбу тармоқда рақобат учун зарур бўлган конкрет омиллар (айтайлик, маълум ихтисосликдаги малакали ишчи кучи ѐки инфраструктура).

Талаб шартлари, яъни ушбу тармоқ таклиф қилаѐтган маҳсулот ѐки хизматга ички бозорда талаб қандай?

Бир турдаги (related) ва қўллаб-қувватловчи тармоқлар, яъни халқаро бозорда рақобатбардош бир турдаги ѐки таъминловчи тармоқларнинг мамлакатда бор ѐки йўқлиги

Фирманинг стратегияси, унинг тузилиши ва рақобатчилар, яъни мамлакатда фирмалар қандай яратилиши ва бошқарилиши ҳамда ички бозордаги рақобатнинг хусусияти қандай бўлишини белгилаб берувчи шароитларнинг қандайлиги.

4.4-расм. Мамлакат рақобат устунлигининг детерминантлари ва уларнинг хусусиятлари
Миллий иқтисодиѐтни такомиллаштириш ва хўжалик юритишнинг инновацион шаклларига ўтишга йўналтирилган фаол саноат сиѐсати дунѐнинг ривожланган мамлакатларига нисбатан иқтисодий ўсишдаги узилишни камайтириш учун ҳал этувчи замин бўлиб ҳисобланди.
Саноат сиѐсати - бу ички ва ташқи бозорларда талаб катта бўлган маҳсулотлар ишлаб чиқаришни таъминлаб бера оладиган, замонавий жиҳозлар ва илғор технологияларга асосланган рақобатбардош саноат яратишга йўналтирилган механизм ва тадбирларни қўллаб-қувватловчи тизимдир.
Саноат сиѐсатининг асосий йўналишлари сифатида қуйидагиларни санаб ўтиш мумкин:

1. Инновация сиѐсати, яъни инновация жараѐнларининг жадаллашувини таъминлаб бериш, янги технологик тартибни жорий этиш ва ҳ.к.

2. Таркибий сиѐсат, саноат сиѐсати мақсадларига мувофиқ бўлган саноатнинг тармоқлараро ва ҳудудий тузилмасини мақбуллаштиришни молиявий таъминлаш учун капиталнинг секторлараро, тармоқлараро ва минтақалараро оқимини кучайтирувчи сиѐсат. Таркибий сиѐсат ишлаб чиқаришнинг тармоқи таркиби билан бир қаторда саноатни жойлаштириш (ҳудудий жиҳатлари) муаммоларини ҳам ўз ичига олади.

3. Инвестиция сиѐсати, ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш инфратузилмасини ривожлантиришга капитал қўйилмаларни таъминловчи ва рағбатлантирувчи сиѐсат.

Саноат сиѐсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш, одатда, уч даражада амалга оширилади.

Макродаражада саноат ривожланишининг умуммиллий мақсадлари белгиланади, саноат сиѐсатининг меъѐрий асослари ва мақсадли дастурлари (уларнинг ресурс таъминоти билан биргаликда) шаклланади, саноат сиѐсатининг шаклланиши ва амалга

оширилишида саноат бизнеси ва давлатнинг ўзаро муносабатлари йўлга қўйилади.

Мезодаражада якуний маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича ўзаро боғлиқ вертикал ва горизонтал ишлаб чиқариш-технологик мажмуаларнинг ва ҳудудий-саноат мажмуаларининг шаклланиши ва фаолият юритиши бошқариб турилади.

Микродаражада корхоналарнинг мустақил бозор субъектлари сифатидаги фаолиятини муқобил ва мақсадли асослаб берувчи шарт-шароитларини давлат томонидан бошқариш (санациялар).

Ишлаб чиқариш омиллари параметрлари тавсифи 4.5-расмда келтирилган.

Миллий ромбда ишлаб чиқариш омилларига моддий ресурслар, инсон ресурслари, инвестиция бўйича ресурслар, интеллектуал ресурслар ва инфратузилма бевосита таъсир этади.

75

Ишлаб чиқариш омиллари параметрлари

Қуйи тартибли

Табиий ресурсларнинг
миқдори ва сифати

Фойдали қазилмалар-

нинг очиқлиги
Аҳоли сони
Ёш-жинс тузилиши
Ишчи кучининг паст
баҳоси
Моддий

ресурслар

Инсоний
ресурслар

Инвестицион

ресурслар

Интеллек-

туал

ресурслар

Инфра-

тузилма
Юқори тартибли
Фойдаланиш

самарадорлиги

Ўртача таълим

даражаси

Ихтисослик даражаси

Капитал захираси

Билимлар захираси

Билимларни қўллаш
даражаси

Транспорт

Алоқа тизими
Моддий таъминот
тизими

4.5-расм. Ишлаб чиқариш омиллари параметрлари тавсифи

―Рақобатбардошликнинг миллий ромби‖ бўйича талаб параметрлари тавсифи 4.6-расмда келтирилган.

77

Талаб параметрлари

Ички талаб	Ички талаб	Талабни
ҳажми	тузилиши	байналминаллаштириш
		механизмларининг
		мавжудлиги

Талаб миқдори	Талаб сегментацияси	Харидорларнинг
		мобиллилиги
Талаб динамикаси
	Харидорларнинг	Миллий фирмалар
	характери	фаолиятининг
Эркин харидорлар сони	(қатъийлик,	кўпмиллатлилик
	синчковлик)	характери
Мустақил харидорлар	Эҳтиѐжлар	Намойиш этиш
		самараси
	динамикаси
		Сиѐсий иттифоқлар

4.6-расм. Талаб параметрлари тавсифи

―Миллий ромбининг ташкилий ва хулқ-атвор параметрларининг тавсифи, яъни фирма стратегияси 4.7-расмда келтирилган.

78

Фирмаларнинг стратегиялари, уларнинг тузилиши ва
рақобати

Фирмаларнинг	Фирмаларнинг	Рақобат
стратегиялари	тузилиши

Мақсадга

йўналтирил-ганлик
Ташкил этиш шакли
Рақибларнинг

сони

Хусусийлик тузилмаси

Рақобатнинг жадаллиги

Мавжуд
рақобатбардошлик
манбалари билан
ўзаро муносабат _{Бошқариш услуби} ^{Янгиларнинг пайдо} бўлиши

(кўппоғонали, гуруҳли)

Бозорнинг очиқлиги

Фирма ва
раҳбариятнинг

мақсадлари

4.7-расм. Ташкилий ва хулқ-атвор параметрларининг тавсифи

― Рақобатбардошликнинг миллий ромбида турдош ва қўллаб-қувватловчи тармоқ параметрлари тавсифи 4.8-расмда келтирилган.

79

Турдош ва қўллаб-қувватловчи тармоқлар

Турдош тармоқлар	Қўллаб-қувватловчи
	тармоқлар

Умумжаҳон рақобатбардошлик даражаларига мослиги

Тезкор ахборот алмашув Ахборот алмашув

Янгиликларни жорий этиш

жадаллиги

Тўлдирувчи маҳсулотлар яратиш

Сифатли ресурслардан фойдалана

олиш
Кооперацион алоқалар

4.8-расм. Тармоқ параметрлари тавсифи

Майкл Портернинг ―миллий ромбида давлатнинг ҳам таъсири бениҳоя каттадир. Давлат ролининг тавсифи 4.9-расмда келтирилган.

Давлатнинг роли

Хўжалик Рақобат

қонунчилигини шароитларини
шакллантириш ростлаш
Инфратузилмани Стандартларни
шакллантириш белгилаш

Талабга таъсир Инвестицияга

кўрсатиш таъсир кўрсатиш

4.9-расм. Давлат ролининг тавсифи

Бундан ташқари ―миллий ромб‖ концепциясида тасодиф

бўладиган воқеалар таъсири ҳам кузатилади.

Тасодифий омиллар параметрларининг тавсифи 4.10-расмда

келтирилган.

Тасодифий омил

(Ҳукумат ва фирмаларнинг

назоратида бўлмаган воқеа-ҳодисалар)

Талабдаги Технологик

ўзгаришлар силжишлар

Ихтиролар Урушлар

Молия бозоридаги Ресурслар нархининг

ўзгаришлар кескин ўзгариши

4.10-расм. Тасодифий омиллар параметрларининг тавсифи

Ҳозирги рақобат шароитида корхоналар инновацияга асосланиб янгилик киритмас экан, бу албатта бозорда тезда ўз ўрнини йўқотиб қўйишга олиб келади.

Қуйида рақобатбардошлик бўйича ―миллий ромб‖да янглик киритиш бўйича рақобатлашиши тавсифи берилган.

Рақобат устунлигига олиб келиши мумкин бўлган янгиликларнинг энг типик сабаблари
Янги технологиялар. Технологиянинг ўзгартирилиши
Харидорларнинг янги ѐки ўзгарган сўровлари
Тармоқнинг янги сегментлари пайдо бўлиши
Нарх ѐки ишлаб чиқариш компонентларининг ўзгариши
Ҳукумат томонидан тартибга солишнинг ўзгариши

4.11-расм. Янгилик киритиш бўйича рақобатлашиш

Мамлакат рақобат устунликларига эришиши учун барча ушбу детерминантлар ўзаро ҳамкорлик қилиши лозим. Фақатгина ўзаро ҳамкорлик қилиш детерминантларнинг бутун тизими бўйича устунлик миллий иқтисодиѐтда милий ишлаб чиқарувчиларнинг муваффақияти учун замин ҳисобланади.

Хулоса
Кишиларнинг иқтисодий фаолияти бошқа фаолиятларнинг асосини ташкил қилгани учун кишилик жамияти ҳаѐтида иқтисодий соҳадаги рақобат муҳим рол ўйнайди. Иқтисодий соҳадаги рақобат ишлаб чиқариш муносабатларининг субъектлари (ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчилар, тадбиркорлар, ѐлланма ишчилар ва ҳоказолар) ўртасида қулайроқ ишлаб чиқариш шароити (арзон ишлаб чиқариш ресурслари ва ишчи кучи)га эга бўлиш унумлироқ технология, иш жойи, яхши бозорни қўлга олиш, умуман, юқори даромад олиш имконияти учун олиб бориладиган курашдан иборат.

Иқтисоддаги рақобат кўп қиррали ҳодиса бўлиб, яхши даромад кўриш, ўз қобилиятини тўлароқ ишга солиш, ўзи машғул ишни ривожлантириш, ўз соҳасида имижга эга бўлиш учун курашни билдирадиБиринчидан, рақобат курашида самарали фаолият юргизиш, унда муваффақият қозониш рақобат стратегиясининг қанчалик пухта, изчил, узоқни кўра оладиган режасини ишлаб чиқишга узвий боғлиқдир ва бу маҳсулотлар рақобатбардошлигини оширишда алоҳида аҳамият касб этади. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг рақобатбардошлиги унинг асосий характеристикаси, сифат даражаси, дизайни ва истеъмолчи эҳтиёжига мос келишидадир. Тадбиркорлар рақобатбардошликни баҳолаш орқали ўз тадбиркорлик фаолиятларининг кучли ва кучсиз томонларини баҳолаш имконига эга бўладилар.

Иккинчидан, рақобатбардош маҳсулот - олий навли маҳсулотга мос келади ва бошқа товарларга нисбатан бозорда ўртача даражага эга бўлади. Бунда ишлаб чиқарилган маҳсулот сифати унинг рақобатбардошлигини таъминлашда асосий омил ҳисобланади.
Учинчидан, товарлар рақобатбардошлигини баҳолашда нарх омили қўлланилиб, маҳсулотнинг эксплуатация муддати давомида истеъмолчининг тўлиқ харид сарф-харажатлари (истеъмолчи нархлари) ва маҳсулотни эксплуатация қилиш бўйича ва уни фойдаланиш ҳамда сотиш шароитидаги маҳсулотнинг хусусиятини аниқлайди.
Тўртинчидан, бозор муносабатлари шароитида рақобатбардош маҳсулотларни ишлаб чиқаришда ҳар бир корхонанинг рақобатбардошлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эга. Бунга эришиш учун уни таҳлил қилиш йўлларини яхши билиш, унинг ҳар бир жиҳатини яхшилаш учун эса, тегишли бошқарув қарорларини қабул қилиш тақозо этилади. Бу эса ўз навбатида, рақобатбардошликни ифодаловчи кўрсаткичларни ишлаб чиқишни тақозо қилади. Ички ва ташқи бозорни маҳсулот сифатини оширишга эътибор қаратиш ва бунда ички ҳамда ташқи бозордаги ҳолатни доимий таҳлил қилиб бориш орқали ички ва ташқи бозордаги истеъмолчиларнинг талабларини ўрганиш.
Ҳукуматимиз томонидан қабул қилинаётган меъёрий-ҳуқуқий асосларнинг самарали ишлашини таъминлаш, ҳар доим асосий эътиборни меҳнат ресурсларидан тўғри ва оқилона фойдаланишга қаратиш зарур. Шунинг учун ҳам имкон қадар ишчи ходимларни моддий ва маънавий қўллаб- қувватлашга ҳаракат қилинса бу борада ижобий натижаларга эришиш мумкин бўлади.