Мавзу: Кредит муносабатлари. Режа: Кириш Асосий қисм

2. Муддатлилиги. Кредит беришнинг бу тамойили аввалги тамойил билан чамбарчас боғланган. Кредит шартномаси тузилаётган пайтда қайтариш шарти билан бирга муддати ҳам кўрсатилади. Қарз маблағларидан фойдаланганлиги учун тўланадиган ҳақ ҳам унинг муддатига боғлиқ.
3. Кредитдан фойдаланганлик учун ҳақ тўлаш тамойили. Қарз олиб, бировнинг маблағини ишлатиб тургани учун маълум миқдорда фоиз тўланади. Ссуда капитали бозорида фоиз даражаси муҳим рол ўйнайди, бозордаги вазиятни белгилайди. Процент ставкаси шаклланишига бозор омиллари, энг аввало, талаб ва таклиф, ундан ташқари Марказий банк ҳисоб ставкаси, банклараро кредит бозоридаги фоиз ставкаси, депозитлар ставкаси таъсир этади.
Депозитлар бўйича ставка қанча юқори бўлса, кредит учун ҳам шунча юқори бўлади.
4. Моддий жиҳатдан таъминланганлиги. Қарз олувчи ҳам, қарз берувчи ҳам қарзга олинган маблағнинг қайтарилишига ишонч, яъни реал имконияти борлигини ифодалайди. Агар кредит бериш учун реал товар моддий бойликлар захираси ҳисобга олинса, шунинг ўзи кредитнинг таъминлангани бўлади. Агар кредит мавсумли харажатларни қоплаш учун берилса, бу харажатлар реал моддий бойликлар қийматига кириши кўзда тутилади. Кредит савдо битимлари учун берилса, шартнома тузилиб, қарз эгасига қайтарилиши ҳисобга олинади.
Кредит беришда гаров олиш алоҳида ўрин тутади. Кафолатли шартнома асосида кредит жисмоний шахслар, деҳқон хўжаликлари, фермерлар, ижарачиларга берилиши мумкин. Бундай шартномага кўра, кафолатчи қарзнинг қайтарилишига кафил бўлади, мабодо қарз олган қайтара олмаса, кафил бўлган шахс тўлаши керак бўлади. Қарз шартномаси суғурта компаниялари жавобгарлиги асосида ҳам тузилиши мумкин.
5. Мақсадлилиги. Кредит қатъий равишда аниқ мақсад учун берилади. Банк кредит бериш учун қарз олаётганни уни нима мақсадда олаётгани, ундан қандай фойда олиши мумкинлигини таҳлил қилади. Тадбиркорлар уни «бизнес-режа»да кўрсатадилар. Кредит бераётганда, банк, албатта, уни ҳисобга олади, кредитни қайтармаслик хатарини белгилайди.
6. Кредит беришга табақалашган ҳолда ёндашиш. Бу тамойил турли қарз олувчиларга индивидуал тарзда ёндашишни ифодалайди. Банк қарз бериб, қайтариб олмаслик хатарини ҳисоблаб чиқиб, ҳар бир мижоз учун қарз бериш ёки бермаслик масаласини ҳар томонлама таҳлил қилиб, ҳал этади.
Кредитнинг тарихий ривожланиш жараёнида турли шакллари пайдо бўлиб, уларнинг энг асосийлари тижорат ва банк кредитидир. Тижорат кредити – бу корхоналар, тадбиркорлар ва бошқа хўжалик субъектларининг бир-бирига товар шаклида берадиган кредитидир. Бунда товарлар қарзга берилади. Кўпинча, тижорат кредити вексел (қарз мажбуриятномаси) билан ҳужжатлаштирилади. Тижорат кредити чекланган тарзда қўлланилади. Унинг кенг тарзда қўлланишига қуйидагилар тўсқинлик қилади:
а) қарз берувчининг захира маблағи, захира фондининг чекланганлиги;
б) товар шаклида кредит ишлатилишининг чекланганлиги.
Айтайлик, корхона материал қарз олган бўлса, уни фақат ишлаб чиқариш воситаси – хом ашё сифатида ишлатиши мумкин, уни иш ҳақи тарзида ишлата олмайди;
в) бу қарз ишлаб чиқариш воситалари ишлаб чиқарадиган корхоналардан уларни истеъмол қиладиганларга берилиши мумкин, аксинча эмас. Тижорат кредитининг бу чекланганлиги банк кредити ёрдамида ҳал этилади.
Банк кредити – бу молия-кредит муассасалари (банклар, фондлар, ассоциациялар) томонидан ҳар қандай хўжалик субъектлари (тадбиркорлар, корхоналар, ташкилотлар ва бошқалар)га пул шаклида – ссуда тарзида берилади. Банк кредити қисқа (бир йилгача), ўрта (бир йилдан беш йилгача) ва узоқ (беш йилдан ортиқ) муддатга берилиши мумкин. Кредит фақат товар муомаласи (айланишини)га хизмат кўрсатиб қолмай, капитал жамғарилишга ҳам хизмат кўрсатади. Банк кредити битимлар ҳажми, муддати, йўналиши бўйича чекланмаганлиги жиҳатидан тижорат кредитидан фарқ қилиши уни кредитнинг асосий ва устун шаклига айлантиради.
Кредитнинг улардан ташқари қуйидаги шакллари мавжуд: