Mavzu: Koinotning tuzilishi. Galaktikalar, qora tuynuklar va kvazarlar. Qora materiya, qora energiya Koinot

Yulduz massasiga ega qora tuynuklar 

Yulduzlar  evolyutsiyasiga  oid  hozirgi  zamon  ta'limotiga  ko‘ra,  massasi  bizning  Quyosh  massasidan  taxminan  30  barobardan 

kattaroq bo‘lgan yulduz o‘z umrining so‘nggi bosqichiga yetib kelganda, u o‘ta yangi yulduz chaqnashini namoyon qilgan holda 

portlab ketadi. Portlash natijasida, endilikda yo‘qlikka yuz tutgan sobiq yulduzning tashqi qatlamlari Koinotga sochilib ketadi. 

Yulduzning ichki qatlamlari esa aksincha, uning o‘z markazi tomon shiddat bilan qulaydi va  yulduzning tugab-bitgan yoqilg‘isi 

o‘rnida  qora  tuynuk  hosil  qiladi.  Yulduzlararo  fazoda,  sobiq  yulduz  o‘rnida  vujudga  kelgan  bunday  qora  tuynuklarni  ham 

aniqlashning amalda deyarli imkoni yo‘q. Chunki u yulduzlararo bo‘shliqda, ya'ni, vakuumda joylashgan  bo‘ladi va boz ustiga, 

gravitatsion  o‘zaro  ta'sirlarda  ham  ishtirok  etmaydi.  Lekin,  bunday  qora  tuynuk  avval  qo‘shaloq  yulduz

[1]

 bo‘lgan  sistema 

o‘rnida  paydo  bo‘lgan  bo‘lsa,  yulduzlardan birining  o‘rnida  paydo  bo‘lgan  qora  tuynuk  o‘ziga  juft  bo‘lgan  ikkinchi  yulduzga 

gravitatsion ta'sir ko‘rsatishda davom etadi. Hozirda xalqaro astronomlar guruhlari shunday qora tuynuk-yulduz sistemalaridan 

o‘nga yaqinini bilvosita belgilarga ko‘ra taxminiy-nazariy aniqlashgan bo‘lib, endilikda o‘sha nazariyalarning isboti kutilmoqda. 

Qo‘shaloq  yulduzlarning  birining  "o‘lishi"  natijasida,  uning  o‘rnida  hosil  bo‘lgan  qora  tuynuk,  o‘ziga  juft  bo‘lgan  hali  "tirik" 

yulduzga  gravitatsiya  ta'sirini  ko‘rsatar  ekan,  bu  jarayonda  tirik  yulduzning  moddasi  qora  tuynuk  tomon  oqib  keta  boshlaydi. 

Natijada, qora tuynuk yutib yuborayotgan yulduz moddasi unga yaqinlashgan sayin, Shvartsshild radiusi ichkarisiga kirib borar 

ekan,  spiralsimon  uyurma  ko‘rinishida  aylanib,  qora  tuynuk  qa'riga  singib  ketadi.  Biroq,  aynan  shu  joyda  juda  qiziq  va 

paradoksal  hodisa yuz beradi: borsa kelmas joyga kirib borar ekan, Shvartsshild radiusi chegarasidan o‘tish jarayonida modda 

o‘ta katta tezlanish oladi. Zichligi  ham nihoyatda kattalashib boradi  va qora tuynukning tortish kuchining shiddatidan, hamda, 

zichlikning  o‘ta  yuqoriligi  sababidan,  tuynukka  sho‘ng‘ib  borayotgan  moddani  tashkil  qiluvchi  zarrachalarning  o‘zaro 

to‘qnashishi  ham  favqulodda  ko‘p  sonni  tashkil  qila  boshlaydi.  Natijada,  qora  tuynukka  borsa  qaytmas  bo‘lib  sho‘ng‘iyotgan 

yulduz  moddasining  harorati 

elektromagnit  nurlanishlar  diapazoni

ning  rentgen  nurlanishlari  sohasiga  tegishli  bo‘lgan  to‘lqinlar 

nurlanish energiyasigacha bo‘lgan energiya darajasigacha qiziydi. Astronomlar esa aynan ushbu nurlanish energiyasini va uning 

intensivligining  o‘zgarishlarini  o‘lchashlari  mumkin.  Ushbu  o‘lchash  natijalarini  qayd  etib  borib,  olimlar  ular  asosida  tizimli 

tahlil  yuritadilar  va  qora  tuynukning  xossalarini,  xususan,  uning  massasini  va  diametrini  aniqlaydilar.  Agar,  obyekt  massasi 

Chandrasekar  chegarasidan  (Quyosh  massasining  1,4  baravaridan)  katta  bo‘lsa,  ushbu  obyekt  oq  mittiga  aylana  olmaydi. 

Yuqorida  aytilgani  singari  qo‘shaloq  yulduz  sistemalarining  aksariyatida  rentgen  nurlanishlarga  ega  massiv  obyekt  odatda 

yulduzlarning biri bo‘lgan ulkan neytron  yulduz bo‘ladi. Lekin, yuqorida aytganimizdek, bu kabi samoviy rentgen nurlarining 

manbai  sifatida,  qo‘shaloq  yulduz  sistemasida  vafot  etgan  yulduzlarning  birining  o‘rnida  vujudga  kelgan  qora  tuynukning 

mavjudligi yagona izoh sifatida qaraladigan o‘nlab holatlar aniqlangan.