37
Fol kitoblari aslida shomonlikning mahsulidir. Moniy yozuvidagi Fol kitobi
ham inson faoliyati bilan bog‘liq tushda zohir bo‘lgan hodisalarni ta’birlaydi,
hayot, kundalik turmush bilan bog‘liq voqealarni tahlil qiladi.
Tushda zohir bo‘lgan hodisalarni ta’birlash Fol kitobining mohiyatini to‘liq
ochib bera oladi. Fol kitobida ikki g‘oya bosh o‘rin tutadi:
1.Vujudni saqlamoq va ruhni ozod etmoq.
2.Tahlikadan uzoq turmoq va sevinch ichida yashamoq.
Bu Fol kitobida 13 ta hodisa va buyum ta’bir qilingan. Undagi tush ta’biri
ostida ham mifologik motiv yotadi. Mifologiyaning Fol kitobidagi vazifasi
udumlarni va hayotiy tushuncha tassavurlarini yuzaga chiqarishdan iboratdir. Tush
ta’biri va udumlar Fol kitobida o‘zaro zich bog‘liqdir.
Undagi har bir buyum yoki
voqea-hodisa ostida shaxsiyat yotadi. Zohiriy va botiniy mavjudlik hamda uning
ostidagi shaxsiyat ramziylikdan dalolat beradi.
Fol kitobidagi ta’birni semantik xususiyatiga ko‘ra, ikki guruhga bo‘lib
talqin qilish mumkin:
1. Inson faoliyati va ruhiy holatiga aloqador ta’bir. Unga uchrashmoq, jang
qilmoq, kamaymoq, yuz o‘girmoq, sevinmoq,
qarshi kelmoq, huzur-halovat
topmoq, bola tarbiyalamoq, tarbiya qilmoq tush ta’birlari kiradi.
2. Biror jism, joy, tabiiy hodisalarning tushdagi ta’biri. Unga quyosh, tog‘,
chuqur quduq, quyosh nuri, insonlarning uchrashuvi ta’biri kiradi.
Fol kitobining birinchi qismi quyosh ta’biri bilan boshlanadi.
Odam tushida
quyoshni ko‘rsa, er yuzida shodu xurramlik hukm suradi, tush ko‘rgan odam ulug‘
mansablarga ko‘tariladi. Ko‘rinib turibdiki, quyosh ezgulik ramzi sifatida talqin
qilingan.
To‘qnashuv hodisasi va uning ta’biri yuqoridagining aksidir. Agar to‘qnashuv
tushga kirsa bunday paytda
“Qiyin, qo‘pol so‘z huzuringa keladi oldingda
Shamol ustiga shamol qutirib esadi uyingda”.
Bu parcha odamlarning hayotda boshdan kechirishi mumkin bo‘lgan voqeaga
ishoradir. Odam tushda noma’qul narsalarni ko‘rsa, ko‘ngli vayron bo‘lishi turgan
38
gap. “Qiyin va qo‘pol so‘zlar” - bir–biri bilan dushmanlashishi mumkin bo‘lgan
odamlarga ishoradir. “Shamolning quturib esishi” - yuz berishi mumkin bo‘lgan
ko‘ngilsizliklardan xabardir.
Muallif ta’birni bayon qilish jarayonida so‘z orqali inson ruhiy holatiga ta’sir
o‘tkazishni maqsad qilib qo‘yadi. Ta’birning davomida
esa insondagi ruhiy
og‘riqlar o‘rnini jismoniy og‘riq egallaydi. “Xastalik, og‘riqlar ko‘rarsan” deydi
muallif va uning boshiga kelishi mumkin bo‘lgan boshqa kulfatlarni ham odam
ko‘z o‘ngida gavdalantiradi:
Seni yaralamoq uchun g‘amga g‘arq qiladi,
Azob bermoq uchun atrofingni xastalik o‘raydi.
Shubhasiz, tushda g‘animga yoki boshqa ko‘ngilsiz hodisaga duch kelgan odam
g‘amgin bo‘ladi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlash joizki, ta’birchi odamlar ishonishi
mumkin bo‘lgan g‘oyani
ilgari suradi, shu tariqa u asosiy maqsadiga – moniylik
oqimidagi yovuz kuch iblisning qilmishlariga ishora qiladi. To‘qnashuv ta’biri
okkultizmning mahsulidir. Okkultizmga ko‘ra, g‘ayritabiiy kuch va g‘ayritabiiy
voqea-hodisalar tush ta’biriga mos keladi. Ruhiy va moddiy elementlarning o‘zaro
mos kelishi to‘qnashuv ta’biridagi singari harakat bilan bog‘liq ta’bir uchun
xarakterlidir. Ruhiy va moddiy olamni bir-biriga uyg‘unlashtirish, moddiy
olamdagi real voqelikni gavdalantirish ushbu ta’birning muhim jihatlaridandir.
Ta’birning davomida shu hodisa yanada yaqqolroq kuzatiladi:
Tanangga xastalik kiradi,
Azob bor tanangda, qayg‘u keltirar,
Vujudingga bir
otash tushadi,
Joningni sug‘urib oladigan qayg‘u-alam bor.
Tanada xastalik va azob paydo bo‘lishiga sabab – ruhiy va moddiy unsurlarning
to‘qnashuvidir. Jon tanadan ajralmas ekan, qiyomatgacha poklanish bo‘lmaydi.
Ta’birning xulosasida shunday yakun yasaladi:
Bunday tahlikali ahvoldan xalos bo‘lajak,
Yo‘l, imkon senga ko‘rinmaydi.
Huzur-halovat topolmaysan.
39
Shu lahzadan boshlab ta’birchi ruh hokimligiga intiladi, ruhni bosh mavzuga
aylantiradi. Ruh ham moddiyat
singari harakatga keladi, inson ruhini harakatga
keltiruvchi kuch – fazoviy jismlar paydo bo‘ladi. Har qanday jism bir-biriga
bog‘liq bo‘lib, bir-birini tebrantirganiday,
ruh va fazoviy jismlar ham
aloqadorlikda faoliyat ko‘rsatadi.
Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Fol kitobining yuzaga kelishida faqat
ta’birchining shaxsiy qarashlarigina ahamiyatli bo‘lib qolmay, qadimgi turkiy
muhitdagi udumlar, urf-odatlar ham muhim rol o‘ynagan. Udum va urf-odatlar esa
o‘z navbatida mifologik mazmunga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: