Мавзу: Кириш

Банк тизими тушунчаси. Ўзбекистон Республикаси банк тизими

Банк тизими кредит тизимининг энг асосий бўғини бўлиб, банк операцияларини амалга оширувчи барча турдаги банклар мажмуидан иборатдир. Банк тизими доимий равишда такомиллашиб боради. Унинг у ёки бу кўринишда бўлиши мамлакатда амалга оширилаётган ижтимоий-иқтисодий сиёсатга боғлиқ.
Ўзбекистон мустақилликка эришгунга қадар Республикамиз банк тизими собиқ СССР банк тизимининг таркибий қисми бўлиб, унда фақат бир неча банклар, яъни СССР Давлат банки, СССР Саноат-қурилиш банки, СССР Агросаноат банки, СССР уй-жой қурилиш ва ижтимоий таъминот банки, СССР Ташқи иқтисодий фаолият банки ва СССР Давлат меҳнат омонат жамғарма кассаларининг Республика, вилоят идоралари ва туман бўлимлари фаолият кўрсатар эди. Бутун банк тизими Марказдан бошқарилиб, кредитлаш жараёнлари белгиланган лимитлар асосида Марказнинг рухсати билан амалга оширилар ва барча масалаларни Марказдан ҳал қилинар эди.
Ана шу сабабли Ўзбекистонда бозор иқтисодиёти талабларига жавоб бера оладиган, хорижий мамлакатларда қабул қилинган, сифат жиҳатидан янги банк тизимини яратиш зарур эди. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда ҳам барча мамлакатларда қабул қилинган икки поғонали банк тизими амал қилмокда. У қуйидаги кўринишда:


I - поғона
II-поғона Тижорат банклари
Мижозлар

Ўзбекистонда икки поғонали банк тизимини ташкил этишга реал асос бўлиб, 1991 йил 15 февралда қабул қилинган «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонун ҳисобланади. Унга кўра давлат бошқарув идоралари республика Марказий банки фаолиятига аралашмасликлари керак, у фақат Республика Олий мажлисига ҳисобот бериши ўринли эканлиги белгилаб қўйилди. Марказий банк ўзининг кредит тизимидаги ўрнини сақлаб қолган ҳолда, корхона ва ташкилотларга кредит бериш, улар билан ҳисоб-китобларни олиб бориш функциясини тижорат банкларига беради. Марказий банк тижорат банклари фаолиятини бошқарувчи, барча банклар учун бир хил пул-кредит сиёсатини олиб борувчи муассасага айланди.

Ўзбекистон банк тизимини ривожлантиришда 1995 йил 21 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида»ги, 1996 йил 25 апрелдаги «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги қонунлар янги босқични бошлаб берди. Бу қонунларга биноан банклар фаолиятининг ҳуқуқий асослари яратиб берилди ва уларнинг ишлаш усулларини такомиллаштириш чоралари кўриб чиқилди.
Ўзбекистон Республикаси Марказий банки банк тизимининг биринчи поғонаси сифатида пул-кредит муносабатларини тартибга солиш ва банклар фаолиятини назорат қилиш органига айланди. Банк тизимининг иккинчи поғонасини эса банк фаолияти субектлари, яъни тижорат банклари ташкил этадилар.
Тижорат банклари бозор иқтисодиёти шароитида ишлашга мослаштирилган бўлиб, ўз мижозларига банк хизматларини кўрсатадилар. Тижорат банклари фаолиятининг пировард натижалари ўз акциядорларига дивидендлар, омонатчилари ва кредиторларига эса фоиз сифатида даромад келтириши қоидага айлантирилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хусусий тижорат банклари ташкил қилишни рағбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» ги Фармони банк тизимига хусусий капитални кириб келишини фаоллаштирди. Натижада сўнгги йилларда хусусий банклар сони кескин кўпайиб 10 тага етди.
Мамлакатимизда Чет эл сармоядорлари учун яратилган шароитлар ва кафолатлар хорижий капитал иштирокидаги қўшма банкларни ташкил этиш имконини берди. Ҳозирги пайтда республикамизда 5 та хорижий сармоя иштирокидаги, 2 та хорижий банклар бўлимлари фаолият кўрсатмокдалар.