мавзу. Жараёнли калькуляция қилиш усули соат Режа. Жараёнли калькуляцияга тавсиф бериш

Жами ҳисобга олинадиган бирлик	11,000
11,000
Ҳисобга олинадиган таннарх		Таннарх					Эквивалент бирлик		Бирлик таннархи
Тўғридан-тўғри материал		$13,750					11,000		$1,25
Тўғридан-тўғри меҳнат		8,560					10,700		0,80
Устама ишлаб чиқариш харажатлари		12,840					10,700		1,20
Ҳисобга олинадиган жами таннарх		$35,150							$3,25
Ҳисобга олинган таннарх			I-устун			II-устун		III-устун		IV-устун
Жараёндан ташқарига чиқарилган бирлик			10,000 бирлик			$ 3,25				$32,500
Ишлаб чиқариш жараёни охирида заҳиралар: Тўғридан-тўғри материал Тўғридан-тўғри меҳнат Устама ишлаб чиқариш харажатлари			1,000 бир.			1,25		$1,250
			700 бир.			0.80		560
			700 бир.			1.20		840		2,650
Ҳисобга олинган жами таннарх										$35,150
				Материал				Қайта ишлаш харажатлари
Ҳисобот даврида ишлаб чиқаришга олинган ва якунланган бирликлар				10,000				10,000
Ишлаб чиқариш жараёни якунидаги материал: 1,000 бирлик 100% материал қўшилишини ҳисобга олиб				1,000
Ишлаб чиқариш жараёни якунида қайта ишлаш: 1,000 бирлик 70% қайта ишланган								700
Ҳисобот даврида ишлаб чиқарилган эквивалент бирлик				11,000				10,700

Ишлаб чиқариш таннархи, маҳсулот бирлигининг таннархи ҳамда эквивалент бирлигини ҳисоблаш тартибини яна қулайроқ бошқача жадвал кўринишида кўриб ўтайлик.

А жараён тўғрисидаги ахборотлар:
Ҳисобот даврининг бошида тугалланмаган ишлаб чиқариш –
А жараёнга киритилган маҳсулот бирлиги, бирлик 16,000
Қайта ишлаш якунланган ва Б жараёнга ўтказилган маҳсулот, бирлик 11,000
Ҳисобот даврининг охирида тугалланмаган ишлаб чиқариш, бирлик 5,000
Ушбу даврдаги материал харажатлари, п.б. 90,000
Ҳисобот даврида қайта ишлаш қиймати, п.б. 60,000

Материал харажатлари жараённинг бошида амалга оширилади, қайта ишлаш қиймати жараён давомида текис қўшилиб боради. Тугалланмаган ишлаб чиқаришнинг тайёрлик даражаси 50% баҳоланмоқда. Б жараёнга ўтказилган маҳсулот таннархи ва ҳисобот даврининг охиридаги тугалланмаган ишлаб чиқариш таннархини ҳисоблаш талаб этилади.

Талаб қилинадиган ҳисоб-китоблар натижаларини қуйидаги жадвалда расмийлаштирамиз (7-жадвал):
7-жадвал
Маҳсулот таннархи тўғрисидаги ҳисобот

1. 
   Маҳсулот бирлиги таннархининг ҳисоби:
   

Харажатлар элементлари	Умумий таннарх, п.б.	Тайёр маҳсулот, бирлик	Жараён якунидаги қолдиқ эквивалент бирлиги	Эквивалент бирлиги суммаси	Бирлик таннархи, п.б.
Материаллар	90000	11000	5000	16000	5.6250
Қайта ишлаш қиймати	60000	11000	2500 (5000х1/2)	13500	4.4445
	150000			29500	10.0695

2. 
   Жараён якунида ишлаб чиқариши тугалланмаган бирликлар таннархи:
   

Материалларнинг қиймати (5000 бирлик * 5.6250) 28125
Қайта ишлаш қиймати (2500 бир. * 4.4445) 11111 39236


3. Жараёнда якунланган тайёр маҳсулот таннархи
Тайёр маҳсулот (11000 х 10.0695) 110764
А Жараён бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш счёти қуйидаги кўринишга эга бўлади (8-жадвал):
Олдинги А жараённинг таннархи Б жараёнда алоҳида элемент сифатида қаралади.
8-жадвал
А-жараён бўйича тугалланмаган ишлаб чиқариш жараёни

	Сумма		Сумма
Материаллар Қайта ишлаш харажатлари	90000 60000	Маҳсулот таннархи Жараён якунида тугалланмаган бирлик таннархи	110770 39236
Жами	150000	Жами	150000

Ишлаб чиқариш жараёни давомида йўқотишлар юз беради. Бунга суюқликларнинг буғланиши, материалларни ишлатишдаги йўқотишлар, ишлаб чиқаришдаги яроқсизлик ва бошқа йўқотишларни киритиш мумкин. Ишлаб чиқариш тўғри ташкил этилган ҳолларда уларни минимумга келтириш мумкин ва бу норматив йўқотишлар (назорат қилиб бўлмайдиган) деб аталади. Қочиб бўлмайдиган харажатлардан ташқари ишлаб чиқаришнинг нормал ташкил этилишида юзага келмасдан, балки технологик жараёнлардаги нуқсонлар эвазига юзага келадиган йўқотишлар ҳам мавжуд. Бундай йўқотишлар нормадан юқори йўқотишлар ёки назорат қилинадиган харажатлар деб аталади.

Норматив йўқотишлар маҳсулотларнинг таннархига олиб борилади, нормативдан юқори йўқотишлар эса ишлаб чиқариш даврининг охирида фойда ва зарарлар счетидан ҳисобдан чиқарилади.
1-мисол. Ишлаб чиқариш жараёнида қиймати 13000 п.б бўлган 1300 литр суюқлик ишлатилади. Норматив йўқотиш 20% бўлиб, 260 литрни ташкил этади. Маҳсулот бирлиги таннархини аниқлаш талаб этилади.
Тайёр маҳсулотнинг таннархи қуйидаги формула бўйича аниқланади:


Ишлаб чиқариш харажатлари 13000 п.б = 13000/1040 = 12.5 п.б./л
Кутилаётган маҳсулот чиқиши 1300 л-260л.

Агар ишлаб чиқариш жараёнида нуқсонларга йўл қўйилса, у холда ушбу йўқотишлар кўпайиши мумкин.

2-мисол. Режада 1040 л маҳсулот чиқиши керак бўлгани холда ҳақиқатда 950 л маҳсулот олинди. Бунда нормадан ортиқча йўқотиш 90 л.ни ташкил этди. Тайёр маҳсулот таннархини аниқлаш талаб этилади.
Маҳсулот бирлиги таннархи бунда ўзгармайди, яъни 1 мисолда аниқланган 12.5 п.б/л. ни ташкил этади. Ишлаб чиқаришнинг умумий харажатлари қуйидагича тақсимланади:


Тайёр маҳсулот (950 л.* 12.5 п.б) 11875 п.б
Нормадан ортиқча харажатлар (90 л.*12.5 п.б) 1125 п.б
13000 п.б

Тугалланмаган ишлаб чиқариш счети қуйидаги кўринишга эга бўлади (9-жадвал).

9-жадвал

Тугалланмаган ишлаб чиқариш
	Миқ-дори	Баҳо-си	Сумма		Миқ-дори	Баҳо-си	Сумма
Киритилаётган ресурслар харажатлари	1300	10	13000	Норматив йўқотиш Нормативдан юқори йўқотиш Маҳсулот таннархи	260 90 950	12.5 12.5	1125 11875
Жами	1300		13000	Жами	1300		13000

Норматив йўқотишлар брак маҳсулотлар юз берганда уларнинг ҳисобида шуни инобатга олиш керакки, брак маҳсулотларнинг бир қисми реализация қилиниши мумкин. Брак маҳсулотларни сотишдан олинган даромадларни таннарх счетининг кредитида ҳисобга олиш лозим.

Масалан, технологик жараёнда қиймати 15000 п.б. бўлган тайёрловга мўлжалланган 3500 та буюмдан 3000 та маҳсулот олинди. 500 та брак маҳсулотни 1.5 п.б. дан реализация қилиш мумкин. У ҳолда таннархни ҳисоблаш қуйидагича амалга оширилади.


Ишлаб чиқариш харажатлари (норматив йўқотишлар реализацияси қийматидан ташқари)
Кутилаётган маҳсулот чиқиши


= 15000 п.б. – (500 х 1.5 п.б.) / (3500-500) = 14250/3000 = 4.75 п.б.

Ушбу жараённинг тугалланмаган ишлаб чиқариш счети қуйидаги кўринишга эга бўлади (10-жадвал):

10-жадвал

Тугалланмаган ишлаб чиқариш
	Миқ-дори	Баҳо-си	Суммаси		Миқ-дори	Баҳо-си	Суммаси
Киритилаётган ресурслар харажатлари	3500	4.30	15000	Норматив брак Маҳсулот таннархи	500 3000	1.5 4.75	750 14250
Жами	3500		15000	Жами	3500		5000

Нормативдан ортиқча браклар юзага келганда, (масалан 100 бирлик) уни сотишдан олинган даромад режалаштирилмаган даромад ҳисобланади ва уни маҳсулот бирлиги таннархининг камайишига олиб бориш мумкин эмас. Бу даромад алоҳида “Нормадан юқори йўқотишлар” счетининг кредитида кўрсатилади. Ушбу счетларнинг кўриниши қуйидагича бўлади (11-жадвал):

11-жадвал

Тугалланмаган ишлаб чиқариш
		Миқ-дори		Баҳо-си		Сумма-си			Миқ-дори		Баҳо-си		Сумма-си
Киритилаётган ресурсларга харажатлар		3500		4.30		15000		Норматив брак Нормадан юқори йўқотишлар Маҳсулот таннархи	500 100 2900		1.5 4.75 4.75		750 475 13775
Жами		3500				15000		Жами	3500				15000
Нормадан юқори йўқотишлар счети
	Миқ-дори		Баҳо-си		Сумма-си					Миқ-дори		Баҳо-си		Сум-маси
Тугалланма-ган ишлаб чиқариш	100		4.75		475		Бракни сотишдан олинган тушум Фойда ва зарарлар счети			100		1.5		150 325
Жами	100				475		Жами			100				475

Агар ҳақиқий йўқотишлар кутилаётган йўқотишлардан кам бўлса, у ҳолда нормадан ортиқча даромад юзага келади ва нормадан ортиқ йўқотишлар сифатида ҳисобга олинади, лекин таннархни ҳисоблашда ҳисобдан чиқарилмайди.
Масалан, навбатдаги жараёнга умумий қиймати 1500 п.б.га тенг бўлган 1500 бирлик миқдоридаги маҳсулот ўтказилди. Норматив йўқотиш бошланғич қолдиғига нисбатан 1/6 ташкил қилади, яъни 250 бирлик, лекин ҳақиқатдаги йўқотиш 150 бирликни ташкил этмоқда.

1 бирликнинг таннархи = Ишлаб чиқариш таннархи =

Маҳсулотнинг кутилаётган чиқиши
=1500 / (1500-250) =1500 / 1250=1.2 п.б

Тугалланмаган ишлаб чиқариш счети қуйидаги кўринишга эга бўлади (12-жадвал):

12-жадвал

Тугалланмаган ишлаб чиқариш
	Миқ-дори	Баҳо-си	Сумма-си		Миқ-дори	Баҳо-си	Сумма-си
Киритилаётган ресурслар харажатлари Нормадан юқори даромад	1500 100	1.0 1.2	1500 120	Норматив брак Маҳсулот таннархи	250 1350	1.2	1620
Жами	1500		1620	Жами	1500		1620

Ушбу қоидалар умумэътироф этилган қоидалар бўлиб маҳсулот таннархини ҳисобга олишда инобатга олиниши талаб этилади.