Mavzu: jahon mamlakatlarining regional tahlili. Reja

Mavzu: XITOY XALQ RESPUBLIKASI
Reja:
1. Xioyning geografik o’rni. Tabiiy sharoiti va resurslari.
2. Aholisi, uning tarkibi va mehnat resurslari.
3. Xo’jaligiga umumiy ta’rif: sanoati va qishloq xo’jaligi,
4. Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari.
Tayanch so`z va iboralar: geografik o`rin, davlatchilik, davlat boshqaruvi, aholi tarkibi, xo`jaligi, sanoat, qishloq xo`jaligi, transport, iqtisodiy aloqlari.
Poytaxti: Pekin shahri. Maydoni: 9,6 mln. km² (dunyoda 3-o‘rin). Aholisi: 1,318 mlrd. kishi (2007 dunyoda 1-o‘rin). 1,370 mln. kishi (2016). Rasmiy tili: xitoy tili. Aholisining diniy tarkibi: XXR rasman ateistik davlat bo‘lishiga qaramay bu yerda konfutsiylik, daosizm, buddaviylik va islom dini keng tarqalgan. Davlat tuzumi: respublika
Pul birligi: yuan.
Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) - Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan davlat. Davlat boshlig‘i - XXR raisi. U Umumxitoy xalq vakillari yig‘ini tomonidan saylangan. XXR tarkibiga maxsus ma’muriy hududlar - Syangan (Gongkong) va Aomen (Makao) kiradi. XXR da 56 millat vakillari yashaydi. Eng ko'p sonlilari xanlar (xitoylar - 92%), uyg‘urlar, m o'g‘ullar, tibetliklar, manchjurlar va boshqalar.
Diqqatga sazovor joylari. XXRsiga 42 mln. sayyoh keladi. Ulami bu yerga madaniy-tarixiy obidalar, o‘tgan davr yodgorliklari (Xitoy devori, saroylari, ibodatxona majmualari,
budda cherkovlari va boshq.), 1514 ta muzey, buddaviylik g‘orlari va daosizim muqaddas tog1 lari hamda noyob tabiat landshaftlari jalb qiladi. Xitoy oshxonasi butun dunyoga to‘yimliligi bilan mashhur. Bu yerga kelgan har kim bu yerning milliy taomlaridan tatib ko‘rishga harakat qiladi. Misol uchun, pekin o‘rdagi, qovurilgan ilon, bo‘rsiq, mushuk, ukki go‘shtidan tayyorlangan taomlar, qaldirg‘och ini sho‘rvasi va h.k. Shaharlardagi yodgorliklar: Pekin shahrida taqiqlangan (man etilgan) shahar, Osmon va Quyosh ibodatxonasi, Oq ibodatxona, yozgi saroy va boshqalar; Sian shahrida baraban va Qo‘ng‘iroq minoralari, qal’a devori.
Tabiati. Sharqda qirg‘oq chizig‘i Sariq dengiz ko‘rfazi va Lyaodun va Shandun yarimorollari bilan ajralib turadi. Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlarida joylashgan ko‘plab (5400) kichik orollar XXRga tegishli. Mamlakat hududining 75% ni tog‘lar egallagan. Yeming balandligi g‘arbdan sharqqa qarab 4 pog‘ona ko‘rinishidapasayibboradi. 1) Sinxay-Tibet tog1 tizmalari muzliklar bilan qoplangan. Himolay, Qoraqum, Kun-Lun, Tyan-Shan, Mo‘g‘ul-Oltoy; 2) Tarimsk (Takla-Makon sahrosi bilan) va Jungar chuqurliklari, Lyoe platosi, Ichki Mo‘g‘ul tog` tizmasi, Yunan-Guanchjou tog1 tizmasi; 3) Sichuan chuqurligi, Markaziy va G‘arbiy Xitoy o‘rta balandligidagi tog`lar; 4) Buyuk Xitoy va shimoli sharqiy tekisliklarida. G'arbda va Markazda kuchli zilzilalar sodir bo`ladi.
XXR hududida 50 dan ortiq daryo mavjud, ulardan eng yirigi Xuanxe, Yanszi. Bu daryolar Sinxay-Tibet tog` tizmalaridan sharqqa va janubi sharqqa oqib tushadi. Xitoy mo‘tadil (hududning 50%) subtropik va qisman tropik iqlim zonalarida joylashgan. Sichuan chuqurligi atrofi tog`lar bilan o`ralgan. Qishda iqlimi iliq, yozda jazirama issiq. Tog1 hududlarida kechki va kunduzgi payt ham harorat yuqori (asosan Sinxay-Tibet tog` tizmasida). Eng baland ko‘rsatkich Turfan chuqirligida 49°C qayd etilgan va eng past mamlakat shimolida Moxeda -52°C qayd qilingan. Yillik yog‘in miqdori janubi sharqdan shimoli g‘arb tomon tobora kamayib boradi. Mamlakatning g'arb qismi, Tibetni qo`shganda qumq iqlimga ega, namlik yetishmaydi. Avgustdan sentabrgacha Tinch okeandan janubi sharqiy qirg‘oqqa kuchli to`fonlar keladi. Shimolda mussonli o`rmonlar zonasida tayga, janubroqda aralash va keng bargli o`rmonlar ylashgan. Sinlin tepaligidan janub tomonda subtropik va bambuk o‘rmonlari, janubroqda nam, tropik doimiy yashil o'rmonlar, Janubiy Xitoy dengiz qirg‘oqlari bo‘yida mangr botqoqliklari, Leychjou yarimorolida savannalar
joylashgan. Ko‘p o'rmon daraxtlari kesib tashlangan. O'rmonlar faqat tog`larda saqlanib qolgan. Dashtlarda baland bo‘yli o`tlar o‘sadi, janub tomonda dasht o'simliklari o‘sadi. Shimoli g‘arbni yarimsahro va sahrolar egallagan. Tyan-Shan va Kunlun tog` vodiylarida o'rmonlar mavjud. Sinxay-Tibet tog` tizmasining katta qismida sovuqqa chidamli sahro o'simliklari o'sadi (alp vohalari, tog1 adirlari va boshq.). XXR hududida katta panda, zangori maymun, Janubiy Xitoy yo`lbarsi, manchjur tumasi, qiziloyoqli iblis, Yanszida oq
delfin va alligatorlami uchratish mumkin.
Xo‘jaligi. Islohotlar natijasida XXRning agrar-industrial iqtisodiyoti, dunyodagi eng ilg‘or postindustrial-agrarga o‘zgaradi. YIM hajmi bo‘yicha XXR AQShdan so‘ng ikkinchi o‘rinda (7,3 trln. dollar) turadi. YIMning 53% (2004) sanoat va qurilish sektoriga, 33% xizmat ko‘rsatish sektoriga, 14% qishloq xo‘jaligiga to‘g‘ri keladi. XXR toshko‘mir, po‘lat, sement qazib olish hamda ma’danli o‘g‘itlar, televizor, velosiped, paxta va ipak gazlamalari, kiyim-kechak, poyabzal va tamaki mahsulotlarini ishlab chiqarish bo‘yicha 1-o‘rinda turadi.
Elektr quwati, kimyoviy tola, choy ishlab chiqarish bo'yicha 2-o‘rinda turadi. Aholining bandligi (2003) qishloq xo‘jaligida 49% ga, xizmat ko‘rsatish sektorida 29% ga, sanoatga 22 foizga to‘g‘ri keladi. Ishsizlik darajasi: shaharlarda 98%, mamlakat bo‘yicha 20 foizini tashkil etadi. Xitoy kommunistik partiyasi tomonidan olib borilayotgan kuchli nazorat ostida mamlakat iqtisodiyoti tobora bozor iqtisodiyotiga o‘tayapti, bu esa o‘z navbatida chet el investitsiyalami o‘ziga jalb etadi. Nodavlat tashkilotlar va jismoniy shaxslaming iqtisodiy ta’siri tobora ortib bormoqda. Yengil sanoat va xizmat ko’rsatish tarmoqlarida ko’plab kichik korxonalar tashkil topdi, tashqi savdo-sotiq hajmlari va kiritilgan chet el investitsiyalar hajmi o‘sdi. Yetakchi investorlar bu Gongkong, Virgin orollari, Yaponiya, Janubiy Koreya, AQSh, Tayvan, Singapur va Germaniya korxonalari. Sharq va g’arbda joylashgan iqtisodiy erkin hududlarida chet el yirik sanoat korxonalari va transmilliy kompaniyalar, banklar, fond biijalari va xizmat ko’rsatish sektorining zamonaviy muassasalari bаrpо etildi. Mamlakat infratuzilmasi jadal kengayib bormoqda (transport tizimi, energetik tizim, ma’lum bir transport vositalarini modemizatsiyalash, zamonaviy telekommunikatsiya tizimlari ni yaratish darajalari o’sdi). Yuqori texnologiyalar va innovatsiya sektorida ham tez o’sish darajasi kuzatiladi (gen muhandisligi, odam tana a’zolari regeneratsiyasi, axborot texnologiyalari, internet, shaxsiy kompyuterlar, uyali aloqa,
tibbiyotda raqamli videotexnika qo‘llash, elektron optika, yo‘ldoshli aloqa). Yalpi ishlab chiqarish hajmi, sotish hajmi va foydasi bo‘yicha elektron telekommunikatsion sanoat iqtisodiyot tarmoqlari orasida 1-o‘rinda turadi. 2-o‘rinda mashinasozlik turadi (umumiy, og‘ir, transport, harbiy, kemasozlik sanoatlari). Tez sura’tda yuqori texnologik mashinasozlik tarmoqlari, jumladan, avtomobilsozlik sanoati (dunyoda 4-o‘rin) va aerokosmik sanoat rivojlanib bormoqda. Xitoy volfram-surma, qalay, rux, molibden zaxiralari hajmi bo‘yicha dunyoda 1-o‘rinda; qo‘rg‘oshin, simob, nikel zaxirasi bo‘yicha 2-o‘rinda; temir va marganes zaxirasi bo‘yicha 3-o‘rinda; mis bo‘yicha 4-o‘rinda; boksit bo‘yicha esa 5-o‘rinda turadi. Mamlakatda neft, tabiiy gaz, toshko‘mir (yiliga 1,5 mlrd. dan ortiq, dunyoda 1-o‘rin), temir rudalari, qo‘rg‘oshin, boksit, rux, volfram, marganes, surma, fosforit, kaliy tuzlari qazib olinadi. Ш5 (ko‘mirda ishlaydi) elektr quwatining 80% ni, GES 19% ni, 6 ta AES 1% ni ishlab chiqaradi. Sanoatning asosiy tarmoqlari: qora va rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash, neft-kimyo, kimyo, farmatsevtika, sement, poyabzal, to‘qimachilik, tikuvchilik, chinni, fayans, tamaki, choy, konserva, oziq-ovqat va o‘yinchoqlar ishlab chiqarish.
Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlarini dehqonchilik va cho‘chqachilik tashkil etadi. Bug‘doy, gumch, paxta, tamaki, kartoshka, meva, sabzavot, cho‘chqa, qo‘y va parranda miqdorining ahoh jon boshiga nisbati bo‘yicha 1-o‘rinda turadi. XXRda ipakchilik rivojlangan. Dehqonchilikning asosiy yerlari: Sunlyao tekisligi (bug‘doy, makkajo‘xori, soya, yeryong‘oq, gaolyan, qand lavlagi va boshq.). Sichuan chuqurliklarida gumch, bug‘doy, raps, shakarqamish, sitrus mevalar, Szyanxan tekishgida gumch, paxta yetishtiriladi. Gumch yetishtiriladigan asosiy joylar - Sichuan, Xunan, Chjeszyan, Szyansu, Guandup. Kauchuk va sitrus mevalar Xaynan va Lenchjou yarimorolida o‘stiriladi. Olmalar Lyaonin va Shandunda, ananaslar janubda, uzum Sinszyanda yetishtiriladi. Xitoy choyning vatani hisoblanadi (XVI asrdan buyon eksport qilinadi). Choyni Sichuan va janubiy hududlardagi nam tepaliklar yonbag‘irlarida o‘stirishadi. Mamlakatda bundan tashqari 3 mingdan ortiq turdagi madaniy dorivor o‘simliklar ham yetishtiriladi.Go‘sht, tuxum, asal va asalarichilik mahsulotlari, ipak pillasi, cho‘chqa va parranda jon boshiga yetishtirish bo‘yicha Xitoy dunyoda 1-o‘rinni, baliq ovi bo‘yicha 3-o‘rinni egallagan. AhoU gulchilik, asalarichilik va bahqchilik bilan shug‘ullanadi. Mamlakatda mahalliy himarmandchilik ham rivojlangan, jumladan, chinni, fayans buyumlar tayyorlash, kashtachihk, bambukdan turli mahsulotlar to‘qish, yog‘och va suyak o‘ymakorligi ham rivojlangan.
Asosiy eksport mahsulotlari: telekommunikatsion jihozlar, kompyuter va uning qismlari, aloqa vositalari, mashinasozhkning turfa mahsulotlari, harbiy texnika, qurol-yarog`, avtomobillar, kemalar, tibbiyot jihozlari, po`lat, kiyim, poyabzal, o‘yinchoqlar, sport anjomlari, toshko‘mir, kimyoviy o‘g‘itlar, mebel.