Мавзу: ив-группа бош группачасига умумий характеристика

Faollashtirish savollari:

1. 
   Uchunchi gruppaning yonaki gruppachasiga qaysi elementlar kiradi.
   
2. 
   Skandiy, ittriy nechtadan izotop mavjud?
   
3. 
   Nima sababdan aktionidlarda izotop yo’q?
   
4. 
   Skandiyni element konfiguratsiyasini yozing?
   

Skandiy, ittriy, lantan va aktiyaiylarntsng elektron konfiguratsiyalari quyidagicha:

Sc (Z=21) KL3s² 3p⁶ 3d¹ 4s²

Y (Z=39) KLM 4s² 4p⁶ 4d¹ 5s²

La (Z=57) KLM 4s² 4p⁶ 4d¹⁰ 5s² 5p⁶ 5d¹ 6s²

Ac (Z=89) KLMN 5s², 5p⁶ 5d¹⁰ 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

Uning maksimal valentligi +3ga teng. Skandiydan aktiniy ga o’tganla element qavatlarining soni ortishi bilan elementlarning atom radiuslari bir oz kattalashadi; ionlanish potentsiallarining qiymati kichiklashadi. Laktanoidlarning atomlarida 4f pag’onachalar elementlari bilan to’lib boradi. Bu elementlar atomlarining tashqi va lyutentsiy atomlarining beshinchi qavatida 2 ta S element bo’ladi. 6 ta Pva 1 ta d element bor. Ular bu jihatdan lantanni ellatadi. Boshqa lantanoidlarning atomlari esa beshinchi d-pag’onachalaridagi bir d- element 5d orbitallardan 4f-orbitallarga ko’chib o’tadi.

Ge (Z=58) KLM 4s² 4p⁶ 4d¹⁰ 4f² 5s² 5p⁶ 6s²

Nd (Z=60) KLM 4s² 4p⁶ 4d¹⁰ 4f⁴ 5s² 5p⁶ 6s²

Pm (Z=61) KLM 4s² 4p⁶ 4d¹⁰ 4f⁵ 5s² 5p⁶ 6s²

TSeriydan gadoliniyga o’tganda 4f pag’onachadagi elektronlar soni ikkidan 7 ga qadar ortadi. Gadoliniy lantanoidlar turkumining yettinchi elementi. Uning atom tuzilishi lyutetsiynikiga o’xshaydi; gadoliniy lantanoidlar turkumini 2 bo’lakka ajratadi. Lyutentsiy bilan lantanoidlarturkumi tugaydi, uning 4f pog’onachadagi elektronlar soni 14 ta.

Zu (Z=71) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹ 6s²

Lyutentsiydan oldin turuvchi element itterbiyda ham 4f elektronlar soni 14 tadir.

Bu elementlar o’z birikmalarida +2, +3, +4 valentlik hosil qiladi. Samariy, yevropiy, tuliy, itterbiy o’z birikmalarida +3 va +2 valentli bo’ladi. lekin niodim, prometiy, gadoliniy, golmiy va lyutetsiy faqat uch valentli bo’ladi. bundan tashqari +4 valentli holatda ham namoyon bo’lishini 4f-pag’onachadan bir elementning berish bilan izoxlasak, +2 valentli holatning namoyon bo’lishini 7 ta va 14 ta elektronli 4f pag’onachaning nixoyatda barqaror ekanligi bilan tushuntirish kerak. Lantanda f elementlar yo’q , u faqat +3 valentli bo’ladi. Bularga asoslanib, f⁰, f⁷, f¹⁴ xolatlar aloxida barqarorlikka ega degan xulosa chiqaramiz. TSeriydan lyutentsiyga o’tgan sari bularning atom radiuslari kamayib boradi.

Lantanoidlarning ionlanish latentsiallari yig’indisi, tseriydan lyutentsiyga o’tgan sari ortib boradi. Lantanoidlar ionlari e³⁺ning radiuslari kabi, tseriydan lyutetsiyga o’tganda kichklashadi.

Aktinoidlarning atomlarida toriydan laurentsiyga o’tgan sari 5f pog’onasalar elektron bilan to’lib boradi. Ularning elektron konfiguratsiyasi quyidagicha yoziladi.

Tli (Z=90) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 6s² 6p⁶ 6d² 7s²,

yoki KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f¹ 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

Fa (Z=91) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f² 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

U (Z=92) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f³ 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

Np (Z=93) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f⁴ 6s² 6p⁶ 6d^l 7s2

Pu (Z=94) KLMN 5s³ 5p⁶ 5d¹⁰ 5f⁵ 6s² 6p⁶ 7s²

Am (Z=95) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f⁶ 6s² 6p⁶ 7s²

Cm (Z=96) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f⁷ 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

Bk (Z=97) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f⁸ 6s² 6p⁶ 7d² 7s²

Cf (Z=98) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f⁹ 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

Es (Z=99) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f¹¹ 6s² 6p⁶ 7s²

Fm (Z=100) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f¹² 6s² 6p⁶ 7s²

Md (Z=101) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f¹³ 6s² 6p⁸ 7s²

No (Z=102) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f¹⁴ 6s² 6p° 7s²
Lr (Z=103) KLMN 5s² 5p⁶ 5d¹⁰ 5f¹⁴ 6s² 6p⁶ 6d¹ 7s²

Aktinoidlarning atom radiuslari lantanoidlarning atom radiuslariga qaraganda kattaroq bo’ladi. Shuning uchun ularning tashqi elementlari yadro bilan kuchsiz bog’lanadi. Shunga ko’ra ba’zi aktinoidlarning valentligi 6 ga teng bo’ladi. +3 valentli aktinoid ionlarining radiuslari tartib nomeri ortishi bilan keskinlashib boradi. Lantanoidlar turkumiga kirgan elementlar bir-biriga juda o’xshaydi: aktinoidlardan faqat uch element (uran, toriy, protaktiniy) tabiatda uchraydi. Aktinoidlar lantanoidlarga qaraganda kuchliroq metall xossalar nomayon qiladi. Ko’p aktinoidlarning valentliklari +2dan +6 ga va +2 dan +4 ga qadar bo’ladi. 5f elementlarining yadroga bog’lanish energiyasi tartib nomeri ortishi bilan asta-sekin ortadi. Lekin 6d elementlarning yadroga bog’lanish energiyasi aksincha. Tartib nomeri ortishi bilan asta-sekin kamayib boradi va 91 elementdan boshlab o’zgarmay qoladi.