Мавзу: Ислом фуқаролик ҳуқуқи

3.Мажбурият ҳуқуқи ва уни бажариш воситалари. Шариатда рим ҳуқуқидан фарқли ўлароқ, мажбуриятларнинг умумий концепцияси ишлаб чиқилмаган эди. Лекин шартнома ҳуқуқининг амалий масалалари товар–пул муносабатларининг ривожланиши натижасида ҳар томонлама ишлаб чиқилган эди. Мажбуриятлар ҳақ тўланадиган ва ҳақ тўланмайдиган, икки томонлама ва бир томонлама, муддатли ва муддациз турларга бўлинади. Ислом дунёсида ўзига хос бир томонлама мажбуриятларнинг – аҳдлашувларнинг тарқалганлиги тез–тез учраб турадиган ҳодисадир. Мажбуриятларнинг шартнома билан боғлиқ ҳолатдаги бажариш воситаси сифатида гаров, закалат, аванс шакллари мавжуд бўлган. Умуман Шариатда мажбуриятларнинг анча ривожланган тизими мавжуд бўлган. Мажбуриятларнинг келиб чиқишига кўра шартномалардан келиб чиқадиган ва зарар етказишдан келиб чиқадиган турлари бир–биридан ажратилган. Шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятлар кенг тарқалган. 4.Шариат бўйича фуқаролик ҳуқуқида шартномалар (олди–сотди шартномаси, айрбошлаш шартномаси, ижара шарномаси ва ҳ.к) Шартнома муносабатларининг субъекти жисмоний шахслар ва юридик шахслар бўлишиъ мумкин эди. Ёш болаларнинг ҳаракати ҳомийлар томонидан тан олинса, қулларнинг ҳаракати эса уларнинг эгалари томонидан маъқулланса, қонуний бўлиши мумкин эди. Аҳли заифлар фуқаролик ҳуқуқий муносабатларининг субъекти бўлолмаган. Шартнома муносабатларида вакилликка ҳам йўл қўйилган. Ёш болаларнинг, аёлларнинг, аҳли заифларнинг қонуний вакиллари уларнинг оталари, акалари, тоғалари, 58 ерлари, ҳомийлари бўлганлар. Шариат, шунингдек, шахсларнинг мажбуриятда алмаштиришга йўл қўйган. Кредитор розилиги билан қарздор алмаштирилиши мумкин эди. Шариат бўйича тан олинган ва ҳимоя қилинадиган битимлар шартнома ҳисобланарди. Шариатда шартномага томонларнинг ўзаро битимидан келиб чиқадиган алоқа сифатида қараларди. Бироқ бу томонларнинг мулкий нотенглиги шароитларида соф расмий қарактерга эга эди. Шартнома шартлари ҳар кандай кўринишда: ҳужжатда, норасмий хатда, оғзаки тарзда ифода этилиши мумкин эди. Тузилган шартномалар мустаҳкам ва ўзгармас ҳисобланарди. қуръонда "шартномаларга" риоя қилиш мажбуриятига муқаддас бурч сифатида қаралган: "Улар (мўминлар) (одамларнинг берган) омонатларига ва (ўзаро) аҳдларига риоя этувчи зотдирлар"1 Шартноманинг ҳақиқийлиги шартлари: унинг қонунийлиги, яъни шартномаларнинг ҳуқуққа хилоф бўлмаслиги, томонларнинг ўзаро розилиги ва ҳуқуқий лаёқатлилиги бўлиб ҳисобланган. Амалда ўзаро алдашлар, томонлар иродаси устидан куч ишлатиб шартномалар тузиш ҳоллари тез–тез учраб турарди. Бу айнмқса тутқинлик, қарз шартномаларм тузилишида намоён бўлган. Шартнома предмети бўлиб шариат бўйича йўл қўйилмаган деб эълон қилинмаган ашёлар ва ҳаракатлар бўлиши мумкин. Масалан, олди–сотди шартномасининг предмети дарёларда сузиб юрадиган балиқлар, ҳавода учиб юрадиган қушлар, ҳайвонлардаги жунлар, жамоат далаларидаги ўтлар аёлларнинг сути, чўчқа гўшти ва бошқалар бўлса ҳақиқий эмас деб топилган. Шариатда закалат, кафолат, гаров ва айбона (ваъдасизлик шартномаси) мажбуриятларни таъминлаш усуллари эди.