Мавзу: Ислом фуқаролик ҳуқуқи

Шартномалар, одатда оғзаки шаклда тузилган. Агар томонлар учун қиммати катта суммали шартнома бўлса, ёзма шаклда ҳам тузилиши мумкин эди. Шариат да шартномаларнинг бир қанча турлари тартибга солинади. Олди–сотди, қарз, ҳадя, ижара, ссуда, сақлаш, ширкат ва бошқа шартномалар кенг тарқалган. Савдо ривожланиши билан олди–сотди шартномаси энг кўп тарқалган шартномалардан бири бўлиб қолган. У ёзма тузилиши, шунингдек гувоҳлар иштирокида ёки уларнинг иштирокисиз оғзаки тузилиши мумкин эди. Олди–сотди шартномасининг объекти бўлиб муомаладан олинмаган ҳар қандай ашё бўлиши мумкин. Шариат да шафоат (шуфъат) институти, яъни сотиб олувчилардан биттасининг бошқалари олдида ашёлар сотиб олишда имтиёзга эга бўлиши мавжуд. Шариатда олди–сотди ва бошқа шартномалар ҳақида академик Ҳ.Раҳмонқулов қизиқарли маълумотлар келтиради. қуйида шулардан парчалар келтирамиз: Олди–сотди шартномаси қуйидаги турларга бўлинади: "Бай–қатъий". Ушбу шартномага асосан сотилган мол–мулк олувчига унинг ҳақи тўланмасдан олдин топширилиши мумкин. "Бай–жаиз". Ушбу шартномага асосан тарафлар маълум ва келишилган муддат давомида, шартнома бўйича берилган, олинган нарсаларни бир–бирлармга қайтариб бериш шарти кўзда тутилади. "Бай–фасид". Ушбу шартнома бўйича сотилган мол–мулк уни мазмун ёки шакл жиҳатидан ўзгартириш ёки қайтадан учинчи шахсга сотиш мўлжалланган тақдирда ушбу мол–мулк унинг биринчи эгаси томонидан ўзи сотган нархда қайтариб олиш шарти билан тузилади. Олди–сотди шартномаси асосан фукаролар ўртасида тузилади. Шартноманинг нарсаси бўлиб, турар жой, уй–рўзғор буюмлари, асбоб–ускуналар, чорва моллари, истеъмол қилиш учун зарур бўлган буюмлар, маҳсулотлар ва бошқалар ҳисобланди. Шартнома нарсаси баъзан тирик товарлар – қуллардан иборат бўлиши мумкин эди. Шартнома бўйича товарлар кўпинча насияга (қарзга) ёки и бўлиб–бўлиб тўлаш шарти билан сотилади. Бундай шартномалар ёзма равишда расмийлаштирилмасди ҳам. Мулк сотилган вақтда шартнома оғзаки бўлса ҳам, лекин албатта гувоҳлар иштирок этишларм шарт эди. Кўчмас мол–мулк бўйича шартнома умумий қоидага биноан ёзма Шаклда тузилиб, қози томонидан гувоҳлантириларди. Айирбошлаш шартномаси ҳунармандлар, деҳқонлар, чорвадорлар ўртасидаги мулкий муносабатларда кенг қўлланиларди. Айирбошлаш савдогарлар томонидан ҳам қўлланилади. Улар қишлоқ ва овулларга турли товарлар олиб бориб, уларни қишлоқ хўжалик ва чорва маҳсулотларига айрбошлаш билан шуғулланарди. Шартноманинг нарсаси бўлиб буғдой, пахта, газмол, чорва моллари, чарм, жун, қуритилган мевалар ва бошқалар ҳисобланади. Кўчмас мол–мулк бўйича тузилган айирбошлаш шартномаси қози томонидан гувоҳлантирилади. Кўчар мол–мулкни айирбошлаш учун ёзма шаклда тузилган шартнома талаб қилинмас, лекин гувоҳларнинг иштирок этиши инкор этлмасди. Ижара шартномаси фақат мол–мулкка эмас, шахсга нисбатан ҳам қўлланади. Шартноманинг нарсаси кўчар ва кўчмас мол–мулклар ҳисобланарди. Шартнома кўпинча ердан фойдаланиш учун тузиларди. Лекин унда назарда тутилган шартлар деҳқонни оғир шароитга соладиган даражада бўларди. Ерни ижарага олган деҳқон олинган хосилнинг деярли ярмини ер эгасига берарди. Шахс ижараси тузилган шартноманинг мазмуни асосан ишга ёлловчининг хоҳиши билан белгиланади. Ишлар кўпинча вақтинча характерга эга бўлиб, меҳнатни муҳофаза қилиш шартномада назарда тугилмайди. Шартномани бузганлик учун жавобгарлик тарафларнинг айби билан бўлиши ёки бўлмаслиги ҳисобга олинган ҳолда юклатилади. Қарз шартномаси – энг кўп тарқалган шартномалардан бири. У иқтисодий, ижтимоий жиҳатдан турли аҳамиятга эга бўлган муносабатлар бўйича қўлланилади. Ушбу шартнома воситасида буюмни, асбоб–ускунани текинга фойдаланиш учун бериб туриш, шунингдек, бошқа сабаблар, яъни насияга сотиш, мол–мулкни ижарага бериш, пудрат ва шунга ўхшаш бошқа муносабатларни амалга оширишда ҳам фойдаланилган.
Маиший пудрат шартномаси ривож топган шартномалардан иборат. Шартнома бўйича бир томондан – ҳунармандлар (кўнчи, этикчи, бўзчи, темирчи, дурадгор, бўёқчи, тегирмончи, нонвой, жувозчи), иккинчи томондан истеъмолчи фуқаро ва савдогарлар қатнашади. Савдогарлар ҳунармандлар тайёрлаган нарсаларни, асбоб–ускуналарни олиб–сотиш билан шуғулланади. Шартноманинг нарсаси маҳаллий аҳоли кенг равишда истеъмол қиладиган ва ҳунармандлар ишлаб чиқарадиган қурол–асбоблар ва маҳаллий усталар, қурувчилар бажарадиган қурилишлар ва бошқа маҳсулотлардан иборат бўлган. Ширкатлик шартномасида икки ёки ундан кўп шахслар қатнашган бўлиб, маълум бир мақсадга эришиш учун тузилади. Ширкатлик шартномаси қуйидаги икки турга бўлинади: "ширкати милк", яъни биргаликда мол–мулкка эгалик қилиш ва "ширкати ақид", яъни биргаликда битим тузиш, ўз навбатида "ширкати ақид" қуйидаги турларга бўлинади: "Ширкати–муфавазат" – шартномада назарда тутилган мақсадга эришиш учун унинг аъзолари (иштирокчилари) томонидан мол–мулкларини тенг ҳиссада умумийлаштириш ва мажбуриятлар бўйича олинадиган даромадларни ҳам тенг ҳиссада олиш бўйича тузилган ширкат. Шартномага мувофиқ шериклар бир вақтнинг ўзида бир–бирига нисбатан ҳам муовин, ҳам ижрочи вазифасини бажаради. Шериклардан бир–бири томонидан ўз ваколатм доирасида тузилган битим иккинчиси ёки бошқа иштирокчилари учун ҳам мажбуриятларни вужудга келтиради. Бундай ширкат унда қатнашувчиларнинг ҳар томонлама тенг ҳуқуқли бўлишмга асосланади. "Ширкати–инон" – ўз мол–мулкларининг бир қисмини умумлаштириб тижорат (савдо) билан шуғулланиш учун тузилган ширкат. Ушбу шартнома бўйича бир ширкат аъзоси иккинчисига нисбатан кафил эмас, балки ишончли шахс ҳисобланадм. Ширкатта қўймлган шерикларнинг мол–мулки ҳиссаси тенг бўлмаслиги мумкин. ҳиссани ва ширкат фаолиятини бажаришда унинг аъзоларининг шахсий иштирок этиши тенг бўлмаслигидан қатъи назар, олинган даромад шартномада назарда тутилган шартга мувофиқ тақсимланади. Бир шерик 60 иккинчи шерикнинг шахсий қарзи учун жавоб бермайди. Ширкатта этказмлган зиён шартномага мувофиқ тўлдирилади. "Ширкати–вуджух" – қарз бериш ёки ишончга асосланган шерик. Шартномага асосан ширкат аъзоларининг ҳар бири ўзининг шахсий маблағи ҳисобига товар олиб уни биргаликда сотишади. Ушбу шартнома бўйича ширкат аъзолари бир–бирига нисбатан ҳам ишончли шахс, ҳам кафил ҳисобланади. Шартнома тарафларидан ҳар бирининг даромади ёки кўрган зиёни унинг ширкат фаолиятида иштирок этган ҳиссасига мувофиқ тенглаштирилади. "Ширкати–санаия" – ҳунармандчилик ширкатидан иборат бўлиб, маълум бир ишни бажариш ёки касб билан шуғулланмш мақсадида шартнома тузилади. Ушбу ширкат аъзоларининг битта ҳунар билан шуғулланиши ёки битта жойда ишлаши шарт эмас. Олинган даромадни тақсимлаш тенг бўлмаслигига йўл қўйилади. Шунинг билан бирга мажбурият бўйича шериклар биргаликда жавоб беради. қишлоқ жойларда "тенг шерик" деган шерикли шартномалар тузиларди.
Бундай шартномага асосан шериклар тенг миқдордаги ҳисса сифатида ер, чорва мол, урулик ва бошқа нарсалар, шунингдек, ўз меҳнатини қўшадилар. Ҳисса сифатида баъзи шериклар ишчи хайвон ва ишлаб чиқариш қуроллари, бошқаларм эса фақат эр билан қатнашадилар. Бундай ҳолларда йиғиштириб олинган ҳосил баб–баравар тақсимланади. Фақат ўз меҳнатини қўшган шериклар олинган ҳосилнинг учдан бир қисмини олади. Шартномага асосланмаган, яъни шахсга, унинг ҳаётига, соғлиғига ҳамда унинг мол– мулкига зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятларни тартибга солиш қоидалари ҳам мавжуд. Ушбу қоидаларга мувофиқ этказилган зарар, унинг қандай аҳамиятга эга бўлишидан қатъи назар, биринчи галда пул, мол–мулк тўлаш билан, агар зарарни бундай тарзда қоплаш имконияти бўлмаса, айбдор жабрланган шахсга ишлаб бериши ёки ўз оьзини, синглисини топшириш йўли билан қутилиши мумкин эди. Шариат нормаларида "дията" деган қоида ишлатилган. Ушбу қоидага биноан қози шахснинг саломатлигига этказилган зарарни ундириш ҳақида қарор чиқаради. Мулкий зарарни ундириш бўймча тарафлар (жабрланувчи ва жавобгар) бетараф шахслардан ташкил топган холислар (третейский) судларига мурожаат қилишади. Ушбу йўл билан даъво бўйича биронта битимга келишиш имконияти бўлмаган тақдирда низо тарафларнинг кимлиги ва уларнинг мулкий шароити ҳисобга олинган ҳолда қози томонидан ҳал қилинади1. 5.Мусулмон ҳуқуқида даъво ва вакиллик тушунчаси. Виндикацион даъво аризалари бўйича ишларни қози судларида кўришда баъзан даъво қилиш муддатининг ўти-ши қоидасини қўллаш тўғрисидаги масала кўндаланг бўлган. Муддатлар ўтиши қоидаси шариат хуқуқига мутлақо бегона, деган янглиш фикр мавжуд. Амалда бу қоида ис-лом хуқуқида тан олинган, лекин мулкни эгаллаш муддатининг ўтиши тўғрисидаги масала билан ўзаро боғланганлиги сабабли, асрлар давомида ислом оламидаги турли ҳуқуқий таълимотларнинг вакиллари ўртасида бахсларга сабаб бўлиб келган. Масалан, моликийлар Муҳаммад Пайғамбарнинг (САВ): «Нарсага ўн йил давомида эгалик қилган шахс унинг мулкдорига айланади», деган сўзларига асосланиб, муайян молмулкка шу муддат мобайнида унинг мулкдори қаршилигисиз эгалик қилган шахс мазкур мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқини қўлга киритади, деган ғояни илгари сурганлар. Ушбу ёндашув мухолифлари мол-мулкка эгалик қилиш ўз-ўзидан мулк ҳуқуқини вужудга келтирмайди, деб таъкидлаганлар. Бунда улар Мухаммад Пайғамбарнинг (САВ) бошқа сўзларига суянганлар: «Мусулмонларнинг ҳуқуқи ҳеч қачон, хатто орадан вақт ўтганидан кейин ҳам йўқолмайди»