Mavzu: Ishqalanish turlari. Yeyilishning turlari. Reja

Mavzu: Ishqalanish turlari. Yeyilishning turlari.

Reja:

1. Ishqalanish va uning turlari..

2. Yeyilishning va uning turlari..

Ishqalanish - bir-biriga tegishib turuvchi qattiq jismlar, suyuqliklar va gazlarning nisbiy koʻchishiga qarshilik qilish hodisasidir. Ishqalanish ichki va tashqi xillari boʻladi.
Tashqi ishqalanish — bir-biriga tegib turgan qattiq jismlar yoki biror jismning oʻzaro tegib turgan boʻlakchalari harakatlanib, bir-biriga nisbatan siljiganda mexanik qarshilikning vujudga kelish jarayoni. Ikki jismning bir-biriga tegib turgan sirtlarining oʻzaro taʼsir kuchi — tashki ishqalanish kuchi quyidagicha ifodalanadi:
F_umK=kN,
bunda k-ishqalanuvchi sirtlarning xossalariga bogʻliq boʻlgan ishqalanish koeffitsiyenti, N - jismga qoʻyilgan kuch. Biron jismning boshqa jism sirti boʻylab qanday harakat qilishiga qarab, statik ishqalanish yoki tinchlikdagi ishqalanish va kinetik ishqalanish xillari mavjud.
Gorizontal tekislikda ixtiyoriy yotgan jismga ishqalanish kuchi taʼsir qilmaydi. Agar jismni siljitish uchun unga kuch qoʻyilsa, ishqalanish vujudga keladi. Bir-biriga nisbatan qoʻzgʻalmas boʻlgan sirtlar orasidagi ishqalanish tinchlikdagi ishqalanish deyiladi. Tinchlikdagi ishqalanish kuchi har doim jismga uning boshqa jism tegib turgan sirtiga parallel yoʻnalishda qoʻyilgan kuch Gʻ ga moduli boʻyicha teng va unga qara-maqarshi yoʻnalgan boʻladi:
Qattiq jismlarda sirpanib ishqalanish va dumalab ishqalanish yuz beradi.. Bir jism boshqa jism sirtida harakatlanganda hosil boʻladigan ishqalanish kuchiga sirpanib ishqalanish kuchi deyiladi;
Sirpanib ishqalanish kuchi jismning tegib turgan boshka jismga nisbatan koʻchishiga qaramaqarshi yoʻnalgan boʻladi. Qattiq jismlarning sirpanishida ishqalanish kuchi faqat sirtlarning xossalariga va bosim kuchigagina emas, balki harakat tezligiga ham bogʻliq boʻladi. Tezlik ortishi bilan koʻpincha ishqalanish kuchi dastlab keskin kamayadi;
Soʻngra yana oʻsa boshlaydi Jismga va uning sirtiga berilgan ishlovga bogliq boʻlgan sirpanib ishqalanish koeffitsiyenti, shuningdek, jismning qattiqlik darajasiga bogʻliq boʻlgan dumalab ishqalanish koeffitsiyenti amalda katta ahamiyatga ega. Sirpanish yoki dumalash boshlangunga qadar tashqi kuchga qarshi taʼsir qilishni statik ishqalanish, harakat boshlangandan keyin unga qarshi taʼsir qilishni esa kinetik ishqalanish deyiladi.
Bir xil sharoitda dumalab ishqalanish kuchi sirpanib ishqalanish kuchidan sezilarli darajada kichik boʻladi. Ishqalanish kuchini kamaytirish uchun ishqalanuvchi sirtlarning sirpanishini undagi gʻildiraklar, roliklar va sharlarning dumalashi bilan almashtiriladi
Qattiq jismlarning quruq sirtlari orasidagi ishqalanishga quruq ishqalanish deb ataladi. Qattiq jismlar suyukliklar va gazlarda harakatlanganda ularning turli qatlamlari orasida hosil boʻladigan va ularning qovushoqligi (yopishqoqligi) bilan bogʻliq boʻlgan suyuq ishqalanish ham mavjud. Suyuq ishqalanish kuchlari harakat tezligiga mutanosib boʻlib, u jism toʻxtaganda nolga aylanadi. Shu sababli, juda kichik kuch bilan jismni suyuqlikda harakatlantirish mumkin. Mas odam suvdagi ogʻir barjani tayoq uchini suv tubiga tirash bilan harakatga keltiradi, biroq yerda bunday yukni u, albatta, qoʻzgʻata olmaydi.
Koʻpgina hollarda ishqalanishning foydali tomoni bor. Masalan, yoʻl sirti yaxlagan vaqtda silliq boʻlganligi uchun yoʻl sirti bilan piyodalar poyabzalining tagligi yoki transport vositasi gʻildiragi orasida ishqalanish ning keskin kamayib ketishi piyodalar va transport vositalarining harakatlanishini qiyinlashtirib yuboradi. ishqalanish boʻlmasa qoqilgan mixlar tushib, rezbali birikmalar boʻshab qolardi. Baʼzi hollarda ishqalanish ning zararli tomonlari ham mavjud. Mas, turli transport vositalari, samolyotlar, suv osti kemalari gorizontal yoʻnalishda oʻzgarmas tezlik bilan harakatlanayotganda ishqalanish kuchini yengish uchun juda koʻp miqdorda yonilgi sarf qiladi.
Bundan tashqari, ishqalanish lar mashina va mexanizmlarning yeyilishiga sabab boʻladi (ularning f.ishqalanishk. ni kamaytiradi). Shuning uchun ishqalanishni kamaytirish katta iqtisodiy ahamiyatga ega. Ishqalanish sharini kamaytirishning eng sa-marali usullaridan biri sirpanib ishqalanishni dumalab ishqalanish ga almashtirish, ishqalanuvchi sirtlarni moylash (bunda ishqalanish kuchi 8— 10 marta kamayadi).