Qashqadaryo viloyatining fermer xо‘jaliklarida paxta yetishtirish, sotish xarajatlariningdarajasi va tarkibining
о‘zgarishi
4
.
№
О‘lchov
birligi
Yillar
2010 yil 2008yilga
nisbatan о‘zg. (+; -)
2008
2009
2010
1 tonnaga
ming
sо‘m
%
hisobida
1 tonnaga
ming
sо‘m
%
hisobida
1 tonnaga
ming
sо‘m
%
hisobida
1 tonnaga
ming
sо‘m
%
hisobida
I
Jami xarajatlar
Sо‘m
337,7
100,0
464,9
100,0
520,0
100,0
+182,3
100
Shu jumladan:
1.1
Ish haqi
Sо‘m
116,2
34,4
162,7
35,0
171,6
33,0
+55,4
+1,4
1.2
Urug‘lik
Sо‘m
25,7
7,6
27,9
6,0
43,7
8,4
+18,0
+0,8
1.3
Mineral ug‘itlar
Sо‘m
75,3
22,3
93,0
20,0
125,8
24,2
+50,5
+1,9
1.4
Zaxarli ximikatlar
Sо‘m
6,8
2,0
4,6
1,0
5,2
1,0
-1,6
-1,0
1.5
Yoqilg‘i moylash
materiallari
Sо‘m
53,4
15,8
97,6
21,0
74,9
14,4
+21,5
+-1,8
1.6
MTPF
Sо‘m
42,2
12,5
51,1
11,0
59,3
11,4
+17,1
-1,1
1.8
Elektr energiyasi
Sо‘m
3,4
1,0
4,6
1,0
6,8
1,3
+3,4
+0,3
1.9
Yagona yer solig‘i
Sо‘m
xxx
xx
13,9
3,0
15,9
3,0
+15,9
+3,0
1.10 Boshqa xarajatlar
Sо‘m
14,7
4,4
9,3
2,0
17,1
3.3
+2,4
-1,1
II
Hosildorlik
s/ga
26,0
xxx
23,4
xxx
25,8
xxx
-0,2
xxx
III
Sotish bohasi
Sо‘m
465,8
xxx
541,7
xxx
640,0
xxx
+174,2
xxx
IV
Jami moddiy
xarajatlar
Sо‘m
221,5
65,6
302,2
65,0
344,8
66,3
+123,3
-0,7
V
Rentabellik darajasi
%
37,9
xxx
16,5
xxx
25,9
xxx
0,68 marta
kamaygan
xxx
4
Qashqadaryo viloyati Iqtisodiyot bosh boshqarmasi ma‘lumotlari asosida ishlab chiqilgan
18
Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish sharoitida fermer xо‗jaliklarini rivojlantirish
qonuniyatlari asosida xо‗jalik yuritish mexanizmi yо‗nalishlarini takomillashtirish
raqobat muxitini shakllantirish imkoniyatini yaratadi.
Raqobatning moxiyati istemol bozorida sotuvchilar sonining kо‗p bо‗lishida,
ularning har biri savdoga chiqarilgan jami taklif xajmining juda oz qismini tashkil etishda
va shuning uchun xam amalda taklifga tasir
о‗tkaza olmasligidadir. Iqtisodiy jihatdan asoslangan raqobat muhitida raqiblik
qilish iqtisodiy birliklarga о‗zlarining shaxsan kо‗radigan manfaatlarini kо‗paytirish
uchun bir-birini xarob qiladigan darajada zarar yetkazishlariga tо‗sqinlik qiladi.
Raqobat sotuvchiga ham о‗z manfaatlarini ruyobga chiqarish imkoniyatini beradi.
Raqobat bozor iqtisodiyotida amalga oshirilishi mumkin bо‗lgan asosiy kuchdan iborat.
Sof raqobat muhitini yaratish va uni shakllantirishga tasir etuvchi quyidagi omillarni
tadqiq etish maqsadga muvofiq:
1. Ishlab chiqarish jarayonida mavjud resurslar sarflanadigan real hajmi va qismining
tahlili.
2. Qaysi turdagi tovarlar yoki kо‗rsatiladigan xizmatlar jamiyatning moddiy
ehtiyojini yuqori darajada taminlanishini aniqlash.
3. Ishlab chiqarishni ratsional tashkil etish va intensiv texnologiyalarni qо‗llash
imkoniyatlarini izlash.
4. Ishlab chiqarilgan maxsulotni yakka tartibdagi ehtiyojlar о‗rtasida taqsimlanish
tartibini belgilash.
5. Istemol talabi, resurslarni yetkazib berish va ishlab chiqarish texnologiyasida
о‗zgarishlar sodir bо‗lganida tizim faoliyatiga joriy eta olish.
19
4. ALMASHLAB EKISHNING IQTISODIY SAMARADORLIGINI OSHIRISH
YО‘LLARI.
Ekin maydonlar tarkibi deb, jami ekin maydonida, ayrim turdagi ekinlar maydonining tutgan
salmogiga aytiladi. Ekin maydonlar tarkibi fakat agrotexnik tadbir bulib kolmay, balki eng muxim
tashkiliy - iktisodiy tadbir xamdir. Ekin maydonlari-ning tarkibi kuyidagi talablarga javob berish
lozim: 1) tuprok 162
unumdorligini barkaror oshirish; 2) korxonaning uzaro maksadga muvofik uygunlashtirish. Shuning
uchun ekin maydonlari samarali tarkibining asosiy vazifasi:
a) ekinzorlarning yukori unumdorligiga erishish;
b) qishloq
xujalik
maxsulotla^rini
sotish
buyicha
shartnoma
va
buyurtma topshiriklarini bajarish;
v) xujalik
ichki
extiyojlarini
krndirish
uchun
zarur
mikdorda
maxsulot
yetishtirish
va
uning
yuksak
daromadliligini
ta‘minlash-
dan
iboratdir.
Qishloq
xujalik
korxonalarida
ekin
maydonlari
talabiga kura almashlab ekish tizimi belgilanadi.
Almashlab ekish deyilganda, ekinlarning yillar davomida ma‘lum - dalalarda rejali tartibda
navbati bilan almashlab turi-lishini tashkiliy-iktisodiy jixatdan asoslash tushuniladi. Almashlab ekish
keng ma‘noda dexkrnchilik madaniyatini asosini tashkil kiladi. U xam agrotexnik xam tashkiliy-
iktisodiy tadbir-larni uz ichiga oladi. Tashkiliy-iktisodiy jixatdan almashlab ekish yerdan, ishlab
chikarish vositalaridan va ish kuchlaridan maksadga muvofik foydalanishning eng asosiy sharti,
korxona fao-liyatini daromadli bulishining negizidir.
Agronomiya nuktai nazardan ekinlarni rejali tartibda navbat bilan almashtirib turishning zarurligy
kuyidagi sabablardan ke-lib chikdi. Turli xil usimliklarda ildiz tizimi turlicha chukurlikda
joylashadi. Shuning uchun ildizlarning tuprokni xar xil chukurligida bulgan, ochik maydonlardan
foydalanishi xam turlicha buladi. Ma‘lumki, yer maydoniga surunkasiga bir necha yil, bir xil ekin
ekilaversa yer kucheizlanib koladi, dalani begona-utlar bosadi, xar xil kasalliklar va zararkunandalar
kupayadi, pi-rovard natijaga tuprok tarkibida mikrobiologik jarayon yomonla-shadi. Turli xil
usimliklar, tuprok unumdorligining oshishiga turlicha ta‘sir kursatadi. Chunki, xreil yigishtirib
olingandan sung tuprokda turli mikdorda ildiz massasi koladi. Bular tuprokda ozik moddalari
tuplab, chiriganidan sung kimmatli organik ugitga aylanadi. Demak, ular tuprokni ozik moddalari
bilan boyitishdan tashkari uning mexanik va fizik xossasini xam yaxshi-laydi. Qishloq xujalik
korxonalarida almashlab ekish ma‘lum ti-zimda loyixalashtiriladi.
Almashlab ekish asosan uch tipga bulinadi:
1. Dalachilik;
2. Yem-xashak (ferma oldi);
3. Maxsus.
1. Dalachilik almashlab ekishi, eng kup tarkalgan bulib, don ekinlari, kartoshka, lavlagi, moyli,
texnik va boshka dala ekinlari yetishtirishda kullaniladi. Bu tip asosan ekinga karab don, lavlagi,
paxta, beda va x.k. almashlab ekishlariga bulinadi.
2. Yem-xashak tipidagi almashlab ekish, chorvachilikning zarur ozika talabini kondirishga
yunaltirilgan bulib, xar xil ozika ekinlarini yetishtirish uchun muljallanadi. Yem-xashak ekinlari
almashlab ekishda ozikabop ekinlar jami ekinzorning yarmidan kuprogini tashkil kiladi. Ferma -
oldi yem-xashak almashlab ekishda kuk utlar, shirali ozikalar yetishtirish asosiy urinni egallaydi va
chorvachilikda yil davomida "Yashil konveyr"ni tashkil kilishning asosi xisoblanadi.
3. Maxsus almashlab ekishda, sabzavot ekinlari, tamaki, maxorka va boshka texnika ekinlar
yetishtiriladi. Maxsus almashlab ekish maxsus sharoit va agrotexnikani talab kiladi. Masalan,
shurlangan yerlarni melioratsiyalashda kullaniladigan almashlab ekish, sholichilik almashlab
ekishi va x.k,
Urta Osiyoning sugoriladigan yerlarida guza asosiy ekin xisoblanadi. Shuning uchun
sugoriladigan umumiy maydonining ka-mida 65-70 foizini guza, kolgan 30-35 foizini yem-xashak,
ozik-ovkat ekinlari tashkil etishi kerak. Yem-xashak ekinlarni ichida beda, yungichka yetakchi
urinni egallaydi.
Qishloq xujalik maxsulotlari yetishtirish turli zonalarda va xatto bir korxonada turli tuprok
sharoitlarida olib borilganligi uchun surunkasiga mul va arzon maxsulot yetishtirishni ta‘minlash
uchun xatto bir korxonada almashlab ekishning turli shakllari -sxemalari kullanilishi mumkin.
Paxtakor xujaliklari uchun (5:4)=9 dalali (3:6), 10 dalali (3:7) va 12 dalali (3:9) almashlab ekish
sxemalari tavsiya etilgan. Bu almashlab ekish sxemalarida uch dalani beda va olti dalani paxta
egallaydi. Beda birinchi yili makkajuxori, ok juxori, sudan utiga, kuk ozika yoki don uchun esa
arpaga kushib ekiladi.
20
Yerdan yanada samaradorlik bilan foydalanish uchun beda ekila-digan birinchi dalaga kuzgi
boshokli don, uning urniga silos uchun makkajuxori ekish, xrsilni yigishtirib olish bilanok sentabr-ok-
tyabr oylarida uchinchi - asosiy ekin sifatiga beda ekish xam mumkin. Bunda sxema (1:2:6), (1:2:7)
kurinishda buladi va ikkinchi, uchinchi yillari beda ustiriladi. Almashlab ekishda dalalarni tugri
rejalashtirishga, ularning xajmini, texnikadan va ish kuchlaridan samarali foydalanishni
ta‘minlaydigan bulishiga e‘tibor beriladi.
Xar bir qishloq xujalik korxonasida almashlab ekishning ma‘lum tizimi kullaniladi. Ekinlar
dalalarda sxemada belgilangan tartibda tula joylashib bulgandagina almashlab ekish uzlashtirilgan
xisoblanadi. Ekinlarni almashlab ekiladigan dalalarda belgilangan tartibda bir marta almashib chikish
davri rotatsiya davri deyiladi. 9 dalali almashlab ekish sxemasida bir rotatsiya davri 9 yilga teng
buladi.
Almashlab ekishga iktisodiy jixatdan baxr berishda kuyidagi kursatkichlardan foydalaniladi:
- almashlab
ekish
joriy
etilgan
maydoning
xar
bir
gektari-
dan olinadigan maxsulot mikdori (natura va pul ifodasida);
- mexnat unumdorligi darajasi;
- maxsulot tannarxi va rentabelligi;
- ishlab
chikarishning
davriylik
darajasi
va
davrlar
buyicha
mexnat xarajatlarining taksimlanishi;
- almashlab
ekishning
u
yoki
bu
sxemasini
uzlashtirish
va
kullash
bilan
boglik
bulgan
kapital
sarflari
va
ularni
koplash
muddatlari.
Korxonaning istikbol va yillik rejalarini xamda fermer va oila pudrati jamoalari uchun ichki
xujalik xisobi topshi-riklarini tuzishda, asosiy kursatkich qishloq xujalik ekinlari xosildorligini
rel
Ekinlar xosildorligini rejalashtirish eng murakkab va shu bilan birga eng asosiy va zarur
kursatkich xisoblanadi. Chunki xrsildorlik, ishlab chikarishning barcha uziga xos bulgan xususiyat-
larini, ularni ekinga ta‘sirini uzida mujassamlashtiradi. Ishlab chikarishning ayrim omillari, ekinlar
xrsildorligiga bevosita ta‘sir etsa va bu ta‘sirni ma‘lum darajada mikdor jixatdan xisoblash imkoniyati
bulsada (mineral va organik ugitlar, suv ta‘minoti, yerning zaxini kochirish, yangi nav uruglik, chukur
shudgor kilish va x.k.), lekin boshkalari, ekinlar xrsildorligiga bilvosita ta‘sir etganligi uchun ularning
ta‘sirini bevosita mikdor jixatdan xisobga olisha ancha kiyin (mexnatni tashkil kilish, mexnatga xak
tulash, ishlarni uz vaktida utkazish va x.k.).
Bundan tashkari xosildorlikka ta‘sir etuvchi omillarning xar biri, uzi aloxida ta‘sir etmasdan,
balki uzaro boglik va bir-bi-rini tuldirgan xolda ta‘sir etgandagina yukori natija beradi.
Bunda eng asosiy xal kiluvchi omil mexnatdir. Boshka xamma omillar shu mexnatning
unumdorligini oshirishga xizmat kiladi.
Shuni nazarda tutish kerakki, ekin yeri uchun sarflangan mexnatning unumdorligiga, ya‘ni
ekinlarning xrsildorlik daraja-siga, tabiiy sharoitlar va omillar xam katta ta‘sir kursatadi. Bu xol
ekinlar xosildorligini rejalashtirishda bir yillik natija bilan cheklanib kolmay, balki kamida besh - olti
yillik urtacha da-rajaga asoslanishi talab kilinadi. Rejalashtiriladigan xosildorlik kancha uzok
muddatga xisoblanadigan bulsa, erishiladigan urtacha xrsildorlik darajasi uchun shuncha uzok
muddatni asos kilib olish maksadga muvofikdir. Taxlil kilish orkali urtacha xrsildorlik xamda,
urtacha yillik usish sur‘atlari aniklanadi. Kabul kilingan yoki erishilgan urtacha yillik usish sur‘atiga
kura, ma‘lum istikbol yil uchun xrsildorlik rejalashtiriladi.
Ekinlar xosildorligini unga ta‘sir etuvchi eng asosiy omil-larni xisoblab chikish orkali
rejalashtirish mumkin. Bunda ta‘siri aniklanadigan omildan boshkalari, bir xil uzgarmaydigan
bulishi kerak. Shundan ta‘siri xisoblanadigan omillarga: mineral va organik ugitlarni kullash, yangi
uruglik navlari, suv ta‘minoti mexnatni tashkil etish va xrkazolar kiradi. Ilmiy tadkikrt insti-tutlari
ma‘lumotlariga kura dexkrnchilikda ekinlar xrsildor-ligining usishining 50 foizi mineral ugitlar
xissasiga tugri ke-lar ekan. Paxtachilikda, yerning tabiiy unumdorligi gektar boshiga, urtacha 12-14
sentner xrsil olishni ta‘minlaydi. Kolgan xrsil, ya‘ni kushilgan xrsil yerga kushimcha mexnat va
mablag sarflash na-tijasida mexnat unumdorligi oshishi xisobiga yetishtiriladi. Xakikatda sarf
kilingan sof mikdordagi ugitning bir birligiga yetishtirilgan xrsilning mikdori aniklab olingandan
keyin uni rejalashtirilgan kushimcha u
git
sarfiga kupaytirish orkali kushimcha olinadigan xosil
mikdori aniklanadi.
X rej = X + Uk; + Kx = 30,0 + 0,2 x 18 - 30,0 + 1,6 = 31,6 s/ ga
Bunda: Xrej - rejalashtirilgan xosildorlik, s /ga; X - erishilgan urtacha xosildorlik, s
/ga; Uk - kushimcha ugit sarflash meyori, s;
Kx- ugit sarflash natijasida mexnat unumdorligi oshuvchi xisobiga olinadigan xrsil koeffitsiyenta.
21
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xar bir qishloq xujalik korxonasida almashlab ekishning ma‘lum tizimi kullaniladi. Ekinlar
dalalarda sxemada belgilangan tartibda tula joylashib bulgandagina almashlab ekish uzlashtirilgan
xisoblanadi. Ekinlarni almashlab ekiladigan dalalarda belgilangan tartibda bir marta almashib chikish
davri rotatsiya davri deyiladi. 9 dalali almashlab ekish sxemasida bir rotatsiya davri 9 yilga teng
buladi.
Almashlab ekishga iktisodiy jixatdan baxr berishda kuyidagi kursatkichlardan foydalaniladi:
- almashlab ekish joriy etilgan maydoning xar bir gektari-
dan olinadigan maxsulot mikdori (natura va pul ifodasida);
- mexnat unumdorligi darajasi;
- maxsulot tannarxi va rentabelligi;
- ishlab chikarishning davriylik darajasi va davrlar buyicha
mexnat xarajatlarining taksimlanishi;
- almashlab ekishning u yoki bu sxemasini uzlashtirish va
kullash bilan boglik bulgan kapital sarflari va ularni koplash
muddatlari.
Korxonaning istikbol va yillik rejalarini xamda fermer va oila pudrati jamoalari uchun ichki
xujalik xisobi topshi-riklarini tuzishda, asosiy kursatkich qishloq xujalik ekinlari xosildorligini
rel
Ekinlar xosildorligini rejalashtirish eng murakkab va shu bilan birga eng asosiy va zarur
kursatkich xisoblanadi. Chunki xrsildorlik, ishlab chikarishning barcha uziga xos bulgan xususiyat-
larini, ularni ekinga ta‘sirini uzida mujassamlashtiradi. Ishlab chikarishning ayrim omillari, ekinlar
xrsildorligiga bevosita ta‘sir etsa va bu ta‘sirni ma‘lum darajada mikdor jixatdan xisoblash imkoniyati
bulsada (mineral va organik ugitlar, suv ta‘minoti, yerning zaxini kochirish, yangi nav uruglik, chukur
shudgor kilish va x.k.), lekin boshkalari, ekinlar xrsildorligiga bilvosita ta‘sir etganligi uchun ularning
ta‘sirini bevosita mikdor jixatdan xisobga olisha ancha kiyin (mexnatni tashkil kilish, mexnatga xak
tulash, ishlarni uz vaktida utkazish va x.k.).
Shu bilan birga qitshloq xо‗jaligi yerlaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirishda
quyidagi tadbirlarni am alga oshirish maqsadga muvofiq:
yerlar shо‗rlanish darajasining oshib borish va yer osti suvlarni kо‗tarilishiga ekinlar
tarkibi takomillashmaganligi:
shо‗rlangan yerlar samaradorligini oshirishning tо‗rtta yо‗nalishi iqtisodiy, texnologik,
ekologik va ijtimoiy tadbirlar bir-biriga bog‗lab olib borilganda samara berishi mumkin;
yerni iqtisodiy baholashda yalpi mahsulot qiymatini yoki sof daromadni zaruriy
xarajatlarga nisbatan samaradorligini aniqlash tо‗g‗ri xulosa chiqarish uchun imkoniyat bermaydi.
Shuning uchun yerni qiymatiga qarab baholashda differensiyaal yer rentasi miqdorini hisoblashda
asosiy ekinlar-paxta va g‗allani asos qilib olish kerak;
yer osti suvlari yaqin joylashgan va takroriy shо‗rlanishga moyil yerlarda sug‗orish
texnologiyasini takomillashtirish zarur. Yerlar shо‗rini yuvishda, shо‗r yuvish soni va beriladigan
suv hajmi hamda muddatiga qattiq rioya qilish lozim;
shо‗rxak yerlar samaradorligini oshirish uchun katta investitsiya kerak bо‗ladi. Shuni
hisobga olib, investitsiyani jalb qilish uchun maxsus bir necha kompleks muammolarni о‗z ichiga
olgan loyihalar tayyorlash va viloyatda yetishtirilayotgan paxta tolasini 20-25 foizini melioratsiya
va moddiy-texnika bazasini mustahkamlash uchun ajratish zarur.
22
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1.
О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi – T: О‗zbekiston, 2008. – 40 b.
2.
О‗zbekiston Respublikasining ―Fermer xо‗jaligi tо‗g‗risida‖gi Qonuni (Yangi tahrirda)//
Xalq sо‗zi. – 15 oktabr 2004 yil
3.
О‗zbekiston Respublikasining ―Mulkchilik tо‗g‗risida‖gi Qonuni. // О‗zbekiston
Respublikasi qonun va farmonlar.- T.:О‗zbekiston. 1992. – 19 b.
4.
О‗zbekiston Respublikasining ―Yer kodeksi‖.// J. Soliq tо‗lovchi jurnali. 1998. № 7 – 8. –
12 b.
5.
О‗zbekiston Respublikasining «Suv va suvdan foydalanish tо‗g‗risida»gi qonuni. //Qishloq
xо‗jaligida islohotlarni chuqurlashtirishga doir qonun va meyoriy hujjatlar tо‗plami. 1-qism. – T.:
Sharq 1998.
6.
О‗zbekiston Respublikasining ―Dehqon xо‗jaligi tо‗g‗risida‖gi qonuni. // Xalq sо‗zi. 6 iyun
1998 yil.
7.
О‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 24 martdagi ―Qishloq xо‗jaligida
islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim yо‗nalishlari tо‗g‗risida‖gi Farmoni. // Qishloq
xо‗jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning asoslari.– T.: Fan. 2003. – 7b.
8.
О‗zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 27 oktabrdagi ―2004-2006 yillarda fermer
xо‗jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi tо‗g‗risida‖gi Farmoni. // Qishloq xо‗jaligida iqtisodiy
islohotlarni chuqurlashtirishning asoslari. – T.: Fan. 2003. – 12 b.
9.
О‗zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 30 oktabrdagi ―2004-2006
yillarda fermer xо‗jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari
tо‗g‗risida‖gi 476-sonli qarori.// Qishloq xо‗jaligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning
asoslari. – T.: Fan. 2003. – 41 b.
10.
Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, О‗zbekiston sharoitida uni bartaraf
etishning yо‗llari va choralari. – T.: О‗zbekiston, 2009. – 56 b.
11.
Farmonov T.X. Fermer xо‗jaliklarini rivojlantirish istiqbollari. – T: Yangi asr avlodi, -
2004. – 143 b.
12.
Abdug‗aniyev A., Abdug‗aniyev A.A. Qishloq xо‗jaligi iqtisodiyoti. – T.: О‗zbekiston
Yozuvchilar uyushmasi Adabiyot Jamg‗armasi. 2004.- 304 b.
13.
Ergashev R.X. Qishloq xo‗jaligi iqtisodiyoti. Darslik. T.: Extremum Press, 2011. – 416 b.
14.
Salimov B.T. va b. Dehqon va fermer xо‗jaliklari iqtisodi. – Toshkent: О‗zbekiston
yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg‗armasi. 2004.–10b.
15.
Xamrayeva S.N. Qishloq infratuzilmasini rivojlantirish yо‗nalishlari. T.: Fan va texnologiya,
2010, - 148 b.
16.
Qashqadaryo viloyati Iqtisodiyot bosh boshqarmasi hisobotlari.
17.
Qashqadaryo viloyati Qishloq va suv xо‗jaligi boshqarmasi hisobotlari.
18.
http://www.ziyonet.uz
19.
http://www.gov.uz
20.
http://tdiu.uz
21.
http://www.fermer.uz
22.
http://www.stat.uz
.
Do'stlaringiz bilan baham: |