Mavzu: Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi. Qishloq xo`jaligini intensive rivojlanishida xorijiy tajriba va xamkorliklar

Ikkinchidan,qishloqxo‘jaligixodimlariningmoddiymanfaatdorligivaturmushsharoitiniyaxshilashuchundehqonchilikvachorvachilikmahsulotlariningxaridnarxlarimuttasiloshiribborildi. Kartoshka, meva-sabzavot, chorva, parranda, sut, tuxum, qorako‘lterivajunmahsulotlariga 1995 yilboshigakeliberkin (kelishilgan) narxlarjoriyqilindi. Qishloqxo‘jaliginingasosiymahsulotihisoblanganpaxtaetishtirishniqo‘llab-quvvatlashgadoimiyravishdae’tiborqaratibkelindi. O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining1992 yil 22 oktyabrdan 481-sonli “Paxtaxomashyosigaxaridnarxlarinioshirishto‘g‘risida”giFarmonigaasosan, davlatbuyurtmasiuchunxaridnarxi 1992 yilhosilidanboshlab 1,5 martagaoshirildi.
Uchinchidan,davlatehtiyojlariuchunqishloqxo‘jalikmahsulotlarietkazibberishuchundavlatbuyurtmasitizimihammuntazamravishdaqaytako‘ribborildi. Bundadavlatbuyurtmasivaqishloqxo‘jaligimahsulotlarietishtirishuchunekinmaydonlarivamahsulotetishtirishmiqdorininazoratqilishnicheklash, ya’nixo‘jaliklaruchunma’lumqishloqxo‘jalikekinlariekishuchunxo‘jaliklargaqat’iytalablarqo‘yishdanvozkechishvaetishtirilganmahsulotlarningma’lumqismigabo‘lgantalabnibekorqilishnazardatutilganedi.
Davlatbuyurtmasinibosqichma-bosqichbekorqilishdaqishloqxo‘jaligimahsulotlarningaholiehtiyojidagitutganmavqeivaularningetishtirilayotganxo‘jalikshakllariningdavlattasarrufidaekanligiinobatgaolindi. Dastlab, 1994 yildanboshlabsabzavot, poliz, kartoshka, meva, uzum, kanop, tamaki, jun, pilla, qorako‘lteriga, 1995 yildanboshlabgo‘sht, sutvatuxumgadavlatbuyurtmasibekorqilindi. Strategikahamiyatgaegabo‘lganpaxtabo‘yichahamdavlatbuyurtmasi 1991 yilda 95 foizdan 1995 yilda 60 foizgachavadonbo‘yicha, mosravishda 100 foizdan 50 foizgachaqisqartirildi. Bundayjarayon, qishloqxo‘jaligitovarishlabchiqaruvchilarinibozoriqtisodiyotitamoyillarigako‘nikishlariuchunshart-sharoityaratibberdi.
Birinchibosqichdaerishilgankattayutuqbudonmustaqilligigaerishilishidir. Birgina, 1994 yildamamlakat “DonmustaqilligiDasturi”ningamalgaoshirilishinatijasidadonekinlarimaydoni 1,5 marta, hosildorlik 2,7 marta, yalpihosilesa 3,9 martaoshib, aholijonboshigadonishlabchiqarishbirnechabarobarortdi,birvaqtningo‘zidasiyosiy, ijtimoiyvaiqtisodiymuammolarnihalqilishimkoniniberdi.
SHundayqilib, qishloqxo‘jaliginiislohqilishamaliyotivamaqsadlarininghuquqiyasosizamontalablaridanortdaqolayotganliginiinobatgaolib, busohabo‘yichayaqinyillargamo‘ljallangandasturniishlabchiqishzaruratiyuzagakeldiva 1998 yil 18 martda “1998-2000 yillardagidavrdaqishloqxo‘jaligidagiiqtisodiyislohotlarnichuqurlashtirishdasturito‘g‘risida”giPrezidentfarmoniqabulqilindi. OliyMajlisningyangitahrirdagi “Fermerxo‘jaligito‘g‘risida”giva “Dehqonxo‘jaligito‘g‘risida”giO‘zbekistonRespublikasiningqonunlarihamda 1998 yil 22 apreldagi “Dehqonvafermerxo‘jaliklarifaoliyatinitashkiletishto‘g‘risida”gihukumatqaroriushbudasturniamalgakiritishgaasosbo‘libxizmatqildi.
Mamlakatqishloqxo‘jaligidaislohotlaro‘tkazishdaernixususiymulkqilibberishmulkdorlarsinfinishakllantirishningboshlanishiedi. SHuma’nodaquyidagichoratadbirlaramalgaoshirilaboshlandi:
– avvalo, sobiqkolxozlarhaqiqiyhissasivaxo‘jalikningyildavomidagiishnatijalarigako‘raharbira’zogadividendolishimkoniyatiniberuvchikooperativpaychilikxo‘jaliklarigaaylantirilaboshlandi. 1999 yilda 898 taxo‘jalikkooperativga (shirkatlarga) birlashdi.
– davlattomonidanqishloqxo‘jalikkorxonalarigacheksizmuddatgaberilganermaydonlarinipudratchilargabiriktiribberganholda, shirkatxo‘jaligikorxonalaria’zolario‘rtasidaijarapudratiningturliko‘rinishlari (jamoa, oilapudratikabilar) joriyetilaboshlandi.
1998 yildaerpudratjamoalariga 1 yilgaberilganbo‘lsa, 1999 yildanboshlab 3 yildankambo‘lmaganmuddatgatopshirildi;
– ko‘psonlixususiyfermerxo‘jaliklarinitashkilqilishsiyosatidavomettirilib, ulargaeruzoqmuddatliijaraga, ya’ni 50 yildanko‘pbo‘lmagan, lekinkamida 10 yillikmuddatgaberiladiganbo‘ldi.
2000 yilning 1 yanvarigakelibrespublikada 31,1 mingtafermerva 1,541 mln. tadehqon (oilaviydehqon) xo‘jaliklarifaoliyatko‘rsatdi. Fermervadehqonxo‘jaliklarigabiriktirilganermaydoni 1996-2000 yillarda 18,7 minggektardan 21,4 minggektargachakengaydi. 1998 yildafermerxo‘jaliklarininghissasiishlabchiqarilganqishloqxo‘jaligimahsulotiningumumiyhajmida 3,5 % nitashkilqilganbo‘lsa, 1999 yilda 4,4 % nitashkilqildi⁴.
Bundantashqari, ko‘plabxo‘jaliklarningmoliyaviyahvolinio‘nglashmaqsadida, hukumatxo‘jaliklarnisanatsiyaqilishtadbirlarinibelgiladi. YA’niO‘zbekistonRespublikasining “Bankrotlikto‘g‘risida”giva “Qishloqxo‘jalikkorxonalarinisanatsiyaqilishto‘g‘risida”giqonunlariorqalisanatsiyatadbirlariniamalgaoshirishningtashkiliy-huquqiyasoslariyaratilganbo‘lsa, RespublikaPrezidentivahukumatiningqatorFarmonvaqarorlariasosidasanatsiyaniamalgaoshirishmexanizmlariishlabchiqildi.
O‘zbekistondasanatsiyayordamidaqishloqxo‘jaligikorxonalariniqo‘llab-quvvatlashamaliyotiasosan 1998 yildanboshlandi. Ammodastlabkidavrdabuboradagichora-tadbirlarishlanishdarajasidagiholatdabo‘lsa, keyingidavrlarda (asosan 2000 yildanboshlab) buishmaqsadlivasamaralitusolaboshladi.
SHutariqa 2004 yildanrespublikaqishloqxo‘jaligidaolibborilganislohotlaryangiuchinchibosqichiboshlandi. Bungaqishloqxo‘jaligidaamalgaoshirilayotganiqtisodiyislohotlarniyanadachuqurlashtirish, qishloqdaishlabchiqarishmunosabatlarinitakomillashtirishgaqaratilganO‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2003 yil 24 martdagi “Qishloqxo‘jaligidaislohotlarnichuqurlashtirishningengmuhimyo‘nalishlarito‘g‘risida”giFarmonihquqiyasosbo‘libxizmatqildi.
O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2006 yil 23 martdagi “SHaxsiyyordamchi, dehqonvafermerxo‘jaliklaridachorvamollariniko‘paytirishnirag‘batlantirishchora-tadbirlarito‘g‘risida”giqaroridakamta’minlangan, ijtimoiymuhofazagamuhtojoilalargamolberish, chorvachiliknivainfratuzilmaob’ektlarinirivojlantirishmasalalaribo‘yichachora-tadbirlarishlabchiqildi.
2006-2010 yillardavridashaxsiy, yordamchi, dehqonvafermerxo‘jaliklaridachorvamollari, birinchinavbatdaqoramollarsoniniko‘paytirishnirag‘batlantirishdasturiishlabchiqildi. Dasturgamuvofiqmintaqalarbo‘yichashaxsiyyordamchi, dehqonvafermerxo‘jaliklaridaqoramollarsoniniko‘paytirish; zooveterinariyapunktlarivachorvamollarinisuniyurchitishpunktlaritarmog‘inikengaytirish; zotlimollarnishaxsiyyordamchi, dehqonvafermerxo‘jaliklarigaauksionlarorqalisotish, Qoraqalpog‘istonRespublikasiVazirlarKengashi, viloyatlarhokimliklariO‘zbekistonRespublikasiQishloqvasuvxo‘jaligivazirligi, “O‘zdonmahsulot” aksiyadorlikkompaniyasibilanbirgalikdadonmahsulotlarikorxonalaritomonidanishlabchiqariladiganomuxtaemnishaxsiyyordamchivadehqonxo‘jaliklarigaberishnikengaytirishchora-tadbirlariamalgaoshirilishi, tumanmarkazlarivayirikaholipunktlaridaixtisoslashtirilgansavdoshoxobchalarinitashkiletishuchunzaruromborxonalarnitayyorlashniko‘zdatutilganedi.
Qoraqalpog‘istonRespublikasiVazirlarkengashivaviloyatlarhokimlari, homiylarvanodavlathayriyatashkilotlarimablag‘ihisobigakamta’minlanganoilalargasigirtarqatishevaziga, faqatgina 2007 yilningo‘zidayoq, barchatoifadagixo‘jaliklardaqoramollarsoni 6571,4 mingboshdan 7042,5 mingboshga, shujumladan, dehqonxo‘jaliklarida 6061,3 mingboshdan 6537,0 mingboshgahamdafermerxo‘jaliklarida 332,3 mingboshdan 374,7 mingboshgako‘paydi.
2008yilgakelibdastlabtashkiltopganaksariyatfermerxo‘jaliklaridaermaydonihajminingkichikligimaxsulotishlabchiqarishrentabelliginingo‘sishigavabarkarorfoydaolishgato‘skinlikqilishi, iqtisodiyahvolinochorbo‘lganfermerxo‘jaliklario‘zlarinizarurtexnikavositalarivaaylanmamablag‘bilanta’minlashga, bankdankreditolishuchungarovtaminotiqo‘yishgaimkoniyatietmayotganligi, olinganqarzmajburiyatlariniqoplashuchunto‘lovgaqobillik (likvidlik) darajasiningpastligianiqlandi.
SHundankelibchiqqanholda, O‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentining 2008yil 6 oktyabrdagi“Fermerxo‘jaliklaritasarrufidagieruchastkalarimaydoninimaqbullashtirishchora-tadbirlarito‘g‘risida”gihamda 2009 yil 22 oktyab­rdagi “Fermerxo‘jaliklaritasarrufidagieruchastkalarimaydonlariniyanadamaqbullashtirishchora-tadbirlarito‘g‘risida”gifarmoyishlariqabulqilindi.
MazkurmuammonihaletishmaqsadidaO‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2007 yil 31 oktyabrdagi 718-sonliqaroriasosida “2008-2012 yillardasug‘oriladiganerlarningmeliorativholatiniyaxshilashdavlatdasturi”niamalgaoshirishboshlandi. “Sug‘oriladiganerlarningmeliorativholatiniyaxshilash” Davlatdasturidoirasidajami 130,0 mlrdso‘majratilganbo‘lib, shuhisobdan 2009 yilda 102 taloyihabo‘yicha 702 kilometruzunlikdakollektor-drenajtarmog‘i, 136 kilometryopiq-yotiqdrenaj, 195 donatikquduqlar, 6 donameliorativnasosstansiyasihamda 485 donakuzatuvquduqlariqurildivarekonstruksiyaqilindi. Bundantashqari 263 taloyihabo‘yicha 12 ming 696 kilometrkollektor-drenajtarmog‘itozalandi, 1311 kilometryopiq-yotiqdrenajyuvildi, 1249 donavertikaldrenaj, 57 donameliorativnasosagregatlarta’mirlanib, 48 mlrd. 142 mln. so‘mlik (101,8 foiz) mablag‘o‘zlashtirildi.
Butadbirlar, shubhasiz, fermerxo‘jaliklaritasarrufidagiermaydonlariningyaxshilanishigavasamaradorliginioshirishgaijobiyta’sirko‘rsatdi. Masalan, 2012 yilda 2003 yilganisbatanpaxtahosildorligi 4,9 sentnerga, g‘allaesa 9,5 sentnergako‘tarildi.
Qishloqxo‘jaliningyanabirmuhimtarmog‘ichorvachiliksohasidahamijobiyo‘zgarishlarjarayonikuzatildi. Jumladan, O‘zbekistonRespublikasiPrezidentining 2008 yil 21 apreldagi “SHaxsiyyordamchi, dehqonvafermerxo‘jaliklaridachorvamollarko‘paytirishnirag‘batlantirishnikuchaytirishhamdachorvachilikmahsulotlariniishlabchiqarishnikengaytirishborasidagiqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risida”giqarorigaasoslanib, kuchliozuqaetkazibberishvasotishgaixtisoslashgan 13 tahududiyva 170 tatumanbirlashmalarihamda 1448 tahududiyshoxobchalartashkilqilindi. CHorvachiliknirivojlantirishdasturiningijrosidoirasida 2008 yilkimoshdisavdolarida 20300 boshqoramol, 2009 yildayana 24600 boshqoramolsotildi. Agar 2007 yildaqoramolsotibolishuchun 42,5 mlrd. so‘mlikimtiyozlikreditlarajratilganbo‘lsa, 2008 yildaburaqam 48,2 mlrd. so‘mnitashkiletgan. 2010 yildaqishloqaholisiturmushfarovonliginiyaxshilashmaqsadida 2835 nafarfuqarogaqoramolsotibolishuchun 4,0 mlrd. so‘m (yillikrejaganisbatan 8,9 foiz) imtiyozlikreditmablag‘lariajratilib, kamta’minlanganoilalargahomiylarhisobidanjami 2355 bosh (85,6 foiz) qoramollarbepuletkazibberildi.
Germaniya, AQSH, Italiya, FransiyavaRossiyadavlatlaribilantashkiletilganvazamonaviytexnologiyalargaasoslanganqo‘shmakorxonalardabirnechaturdagiyangiqishloqxo‘jaligitraktorlarivamashinalariishlabchiqarilib, mashina-traktorparklarivafermerxo‘jaliklarigaetkazibberilmoqda. Qisqamuddatlarda 1964 dona “Magnum” vaMX-240 rusumliyuqoriunumliva 759 tadanortiqMXM-135 vaMX-140 rusumlig‘ildiraklihaydovtraktorlaripluglaribilanhamda 2580 taVT-150 va 2844 taT-4Arusumlizanjirlihaydovtraktorlariolibkelindi.
2010 yilningo‘zida 233 taTS-6070, 50 taAXOS-340S, 59 taARION-360S, 84 taMX-255 rusumlig‘ildiraklihaydovtraktorlariiste’molchilargaetkazibberildi. SHubilanbirga 1728 dona “Keys-2366”, 234 ta “KlaasMega-240”, 103 taNyu-Xolland, 21 taSampova 29 ta “Don-1500”rusumliyuqoriunumliva 1006 tadanortiq “Dominar-130”rusumlig‘allao‘rishkombaynlarihamsotibolinib, ishlabchiqarishgajoriyqilindi.
“O‘zKeysmash” qo‘shmakorxonasida “Keys-2022”rusumlipaxtaterishmashinalariva “Keys-1200”rusumlichigitekishseyalkalarini, “O‘zKeystraktor” qo‘shmakorxonasidaTL-100, TS-6070 hamda “O‘zKlaasagro” qo‘shmakorxonasidaAXOS-340SvaARION-360Srusumlig‘ildiraklitraktorlarniyig‘ishishlaritashkiletildi.
SHunisidiqqatgasazovorki, zamonaviytexnikalardanfoydalanishsalmog‘iyildan-yilgaortaboshladi. Masalan, 1998 yildajamishudgorlanganmaydonlarning 53 foizi, 2005 yilda 66 foizi, 2010 yildaesa 80 foizdanoshiqrog‘iyuqoriunumlizamonaviyg‘ildiraklivazanjirlihaydovtraktorlaribilanshudgorqilindi.
G‘allahosiliniyuqoriunumlikombaynlarbilano‘rib-yig‘ibolishdayanadayuqoriko‘rsatkichlargaerishildi. Agar 1998 yildag‘allahosilining 45 foizi, 2005 yilda 65 foizio‘ribolinganbo‘lsa, 2010 yildao‘ribolingang‘allaning 98 foizibundaykombaynlarulushigato‘g‘rikeldi. SHubilanbirga, zamonaviytexnikalardansamaralifoydalanishnitashkiletish, ulargayuqorisaviyadatexnikservisxizmatiko‘rsatishniyo‘lgaqo‘yishmaqsadidarespublikamizxududlaridacheteltexnikalarigaxizmatko‘rsatadigan 22 taservismarkazlaritashkiletildi.
Texnikavositalaridanunumlifoydalanish, fermerxo‘jaliklariningmexanizatsiyalashganishlarinibuyurtmalarasosidabajaribberishuchuntumanta’mirlashishlabchiqarishkorxonalarinegizida 184 tamashina-traktorparklarivaxo‘jaliklarmashina-traktorsaroylaritarkibida 1757 tamuqobilMTPlartashkiletilib, shartnomalarasosidafermerlargaxizmatko‘rsatildi. Hozirgikundafermerxo‘jaliklarivamashina-traktorparklarida 160 mingnafardanortiqmalakalioperatorlarishlamoqda, ularning 115 mingnafariyoki 68 foizi 1 va 2-toifalargaegadir.
Uchinchibosqichningo‘zigaxosxususiyatio‘sishsur’atlariningbarqarorlashgani, YAIMdayalpiqishloqxo‘jaligimahsulotiningulushinikeskinkamayishi (17,5 foiz), dehqonchilikulushininingortishi (58,1 foiz) vachorvachilikningqisqarishi (41,9 foiz) bilanbog‘liq. Ekinmaydonlaritarkibidajiddiyo‘zgarishlaryuzberdi: don 39 minggektarga, paxta 147,5 minggektargaqisqarib, kartoshka, sabzavotvapolizekinlari 237 minggektargavaem-xashak 32,4 minggektargako‘paydi. SHuningdek, barchaekinturlari, chorvavaparrandaboshsonihamdaaholijonboshigaqishloqxo‘jaligimahsulotlarietishtirishbo‘yichayuqoriko‘rsatkichlargaerishaboshlandi.
Respublikamizningumumjahonxo‘jaliktizimigabosqichma-bosqichsamaralivamustahkamkiribborishimamlakatimizdaamalgaoshirilayotganagrarsiyosatningstrategiyasivataktikasinioqilonabelgilashgako‘pjixatdanbog‘liqdir.
SHuningdek, agrarsohaningbarqarorligi, samaradorligivayangiiqtisodiymunosabatlarnijoriyetilishimamlakatertasinivauningiqtisodiyqudratinibelgilaydi.