Mavzu: Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi. Qishloq xo`jaligini intensive rivojlanishida xorijiy tajriba va xamkorliklar

7-mavzu: Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi. Qishloq xo`jaligini intensive rivojlanishida xorijiy tajriba va xamkorliklar.


Reja:
1. Iqtisodiy islohotlarning bosqichlari va undagi belgilangan vazifalar.
2. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikni rivojlantirish yo‘lidagi chora-tadbirlar.
3. Qishloq xo‘jaligi sohasidagi islohotlar vafermer xo‘jaliklarining tuzilishi.
4.O‘zbekiston Respublikasida bozor munosabatlariga o‘tishning huquqiy asoslarini yaratilishi.

O‘zbekistonning hayoti deyarli 130 yil mobaynida Rossiya imperiyasiga, Sovet tuzumiga, hokimiyat tepasiga kelib-ketib turgan rah­barlarning g‘ayriinsoniy siyosatiga, jamiyatdagi hukmron partiya tutgan yo‘lga bog‘liq bo‘lib keldi.

Sovet Ittifoqi o‘z mohiyati bilan unitar imperiya bo‘lib, boshqaruvning faqat ma’muriy-buyruqbozlik usullaridan foydalandi. Undagi rahbarlik vazifasi siyosiy, iqtisodiy va etnik jihatdan Rossiya qo‘lida mujassamlashdi. Shunga binoan, mar­kaz bilan etnik chekkajoylar (shu jumladan O‘zbekiston ham) o‘rtasidagi mu­nosabatlar yahsi yo`lga qo`yilmadi.
Mustabid tuzum davrida davlat mamlakat boshqaruv tizimidan tortib, odamlarning kundalik turmushiga daxldor bo‘lgan barcha katta-kichik masalalarni hal etishni o‘z zimmasiga olgani uchun ham mamlakat taraqqiyoti sustlashib, xalq turmushda kundan-kunga pasayish ortib bordi. Davlatlashtirilgan iqtisod defitsitli iqtisodga aylandi.
Mustaqillik arafasida eng zarur tovarlarning ilgari sezilma­gantaqchilligi paydo bo‘ldi va shiddat bilan kuchayib bordi. Defitsit zamona­viy tovarlar uyoqda tursin, hatto kundalik ehtiyo jtovarlarni ham qamrab oldi, inflyasiya jarayoni kur­chay­di.Iqtisodiyotdagiob’ektivqonuniyatlarningko‘r-ko‘rona inkor etilish ishlab chiqarishning o‘sishiga salbiy ta’sir qilib, tanglikni keltirib chiqaruvchi omillarning zo‘rayib borishiga sharoit tug‘dirdi. Mulkka nisbatan davlat monopoliyasining o‘rnatilishi, tovar-pul munosabatlaridan oqilona foydalana bilmaslik, uning o‘rniga ma’muriy taqsimlashga asoslangan partiya-davlat boshqaruv tizimining cheksiz hukmronligi xalqning bunyodkorlik xislatlari yo‘lida to‘g‘anoq bo‘ldi. Natijada, sobiq ittifoqda yillar davomida shakllangan xo‘jalik aloqalarining uzilishi ishlab chiqarish darajasining nihoyatda pasayib ketishiga olib keldi. Ittifoq tarkibidagi davlatlar ichida ayniqsa O‘zbekiston o‘zining biryoqlama iqtisodiyoti bilan mavjud vaziyatdan chiqib ketishi ancha qiyin edi. Chunki respublikada ko‘p yillar davomida shakllangan xalq xo‘jaligi tarkibi, ya’ni unda paxta yakkahokimligining o‘rnatilgani, xom ashyo resurslarining ittifoq ehtiyojlari uchun ayovsiz ishlatilishi, texnologikjihatdanoxirigaetkazilmaganvaishlabchiqarishningxomashyoyokiyarimtayyormahsulotnitayyorlashgamoslashtirilgani, aksariyatsanoat, hattooziq-ovqatmahsulotlariningchetdankeltirilishivaboshqabirqatorsabablarrespublikaningmarkazgaqaramliginimustahkamlab, portmahsulotlargaehtiyojningortishigaolibkeldi. Mashina-uskunalaruyoqdatursin, O‘zbekistonsharoitidaetishtirishvatayyorlashmumkinbo‘lganiste’molmahsulotlariningasosiyqismiham (masalan, donvago‘shtning 70, kartoshkaning 60, shakarning 100%) respublikaga chetdan olib kelinardi. Hatto O‘zbekistonning o‘zida zaxiralari to‘lib-toshibyotgan osh tuzi ham tashqaridan keltirilardi.
Respublikada yuzaga kelgan bunday holatni O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov tahlil qilib, jumladan shunday degan edi: “Bir necha o‘nyillar davomida respublikada senariysi uzoq markazda to‘­qil­gan qarorlar maslashirildi, “kampaniya”lar o‘tkazildi. O‘zbekistonning chinakam manfaatlari, o‘ziga xos sharoiti va imkoniyatlari pisand qiinmadi. Natijada xalqxo‘jaligining nuqsonli, bir tomonlama xom ashyo tuzilmasi shakllandi. Respublika ayrim xom ashyo turlarini, yoqilg‘i, asbob-uskunalar va texnologiyanigina emas, balki hayoti muhim oziq-ovqat mahsulotlarini, xalq iste’moli mollarini chetdan keltirishga majburdir”¹.
Bozustiga, budavrgakelibmarkazo‘ziningko‘plabnuqson­la­ri­­niyashirishvamamlakatdagimavjudetishmovchiliklarnio‘zbo‘y­ni­danso­qitqilishmaqsadida, oziq-ovqat, xalqiste’molmol­larivamoddiyre­­surslarbilanta’minlashniittifoqdoshrespublikalarzim­masigamajburanyukladi. Buholazaldanshakllanganxo‘jalikalo­qa­lariningbuzilishi­ga, tovarayriboshlashtadbirlariningnatura (mahsulotbilanayirboshlash) shakligao‘tishgaolibkeldi, minta­qa­viyxo‘jalikyuritishg‘oyasinivu­­judgakeltirdivag‘ayriintegratsionjara­yon­largaturtkibo‘ldi.
Yillardavomidato‘planibqolganvahaletilmagananashuijti­mo­iy-iqtisodiyvaekologikmuammolaroxir-oqibatdarespublikadatan­g­likholatiniyuzagakeltirdi. “Bugunochiqaytaversakhambo‘ladi, - debay­t­ganedibuhaqdakeyinchalikO‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentiIslomKarimov, - 1991 yilningoxiriva 1992 yilningbo­­shidako‘pnarsalardauzilishbo‘lib, judaog‘irahvolgatushib, naqochar­­chilikostonasidaturaredik”.²
O‘zbekistonnibuiqtisodiytanglikdantaraqqiyotyo‘ligachiqa­rishuchun, mamlakatiqtisodiytiziminiyangilashkerakedi, vaziyateskimustabid-re­jaliiqtisoddanyangibozoriqtisodigao‘tishnitaqozoetardi. SHundayo‘taog‘irvaziyatda, IslomKarimovO‘zbekistonrahbarietibsaylanganiningertasikuniyoq, 1989 yil 24 iyulda, hukumatmajlisidanutqso‘zlab, respublikadavujudgakelgano‘tamurakkabijtimoiy-iqtisodiyvaziyatgaob’ektivbahoberadivauningkelibchiqishsabablarinichuqurtahlilqilib, shundaymantiqiyxulosachiqaradi: “Bizbundanbuyoneskichayasholmaymizvabundayyashashgazamonningo‘ziyo‘lqo‘ymaydi”³.
O‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentiningbuxulosasidaO‘zbekistonningistiqboliuchunharqandaysinovvamashaqqatlarniengibo‘tish, buboradabutunmas’uliyatnio‘zzimmasigaolishgatayyorekaniyaqqolifodalangan.
O‘zbekistonRespublikasiningBirinchiPrezidentiIslomKarimovrahbarligidaO‘zbekistonningsharoitivamanfaatlarihisobgaolinganholdayangidasturlarqabulqilindi.
O‘zbekistonningyangitarixidabirinchidas­­tur 1990 yiloktyabroyidaO‘zbekistonSSROliySovetininguchinchises­siyasidaqabulqilindi, u “O‘zbekistonxalqxo‘jaliginibarqaror­lash­tirishningasosiyyo‘nalishlarivabozoriqtisodigakiribbo­rish­ningtamoyillari”, debnomlanadi.
Buhujjatdaquyidagichora-tadbirlarbelgilandi:

• 
  aholiniijtimoiyhimoyalashningdavlattiziminibarpoetish;
  
• 
  respublikafuqarolarininghamjihatliginita’minlash, millatlararodo‘stonamunosabatlarnimustahkamlash;
  
• 
  O‘zbekistonningboshqarespublikalarbilanbo‘ladiganiqtisodiymunosabatlarinitenghuquqlivao‘zaromanfaatliasosdaqaytaqurish;
  
• 
  boshqarishdagibuyruqbozlikusulidanvozkechib, iqtiso­diy, ya’nimanfaatnihisobgaoladiganboshqarishusullarigao‘tish;
  
• 
  moliya-kreditvasoliqtiziminiqaytako‘rib, iqtisodiytaraq­qi­yot­­nita’minlovchiyangimoliyaviyvositalarniishgasolish;
  
• 
  turli-tumanmulkchilikvaharxilxo‘jalikyuritishgao‘tish;
  
• 
  suverenvabevositatashqiiqtisodiyaloqalarnio‘rnatish;
  
• 
  o‘ztabiiyvamoddiyresurslarigatayanganholdaishlabchi­qa­rish­nibiryoqlamarivojlanishigachekqo‘yib, buishlarningkompleksborishinita’min­lash.
  

Dasturdayuqoridasanabo‘tilganislohtadbirlarini 3 bosqichdaamalgaoshirishmo‘ljallanganedi:
Birinchibosqich – iqtisodiyotnibarqarorlashtirishyuzasidandastlabkifavqulotdatadbirlarni 1990-1992 yillardaamalgaoshirishvais­lo­­hotlargailkqadamqo‘yish;
Ikkinchibosqich – 1992-1993 yillardabozoriqtisodiningasosiybelgilarinishakllantirish, ungaasossolish;
Uchinchibosqich – 1994-1996 yillardabozormexanizmini, ya’niyan­gi­chaxo‘­jalikyuritishusullarinikengqulochyoydirish.
BudasturettiyildavomidaO‘z­be­kis­ton­dabozoriqti­so­dinishakllantirishninazardatutganbo‘lib, unisiyosiymustaqillikyo‘lidanqaytmaganholda, sobiqittifoqningiqtisodiytizimidoirasida, uningsalohiyatidanfoydalanganholdaamalgaoshirishrejalashtirilganedi. Ushbudasturamalgaoshirilmaganbo‘lsa-da, yutuqvakamchiliklaridanqat’inazar, O‘zbekistonrahbariyatiningmavjudholatyuzasidano‘zpozitsiyasiborligihamdatanazzulalomatlarikuchayganvaboshboshdoqlikavjolgandavrda, birinchinavbatda, undaO‘zbekistonvarespublikaaholisiningmanfaatiustuvorligialohidako‘rsatilishimuhimahamiyatkasbetadi. Ushbuhujjatningtarixiyahamiyatihamanashundadir.
O‘zbekistonningengyangitarixidamamlakatninganiqvapuxtarivojlanishstrategiyasimustaqillikkaerishilganidanso‘ngishlabchiqildivaizchillikbilanamalgaoshirilmoqda. Ta’kidlashjoizki, istiqlolgaerishilganidanso‘ngavvalgituzumdavridashakllanganziddiyatlardantashqari, ko‘plabyangi, o‘tishdavribilanbog‘liqmuammolarhamyuzagaqalqibchiqdi. Bu, albatta, ijtimoiy-iqtisodiysohadaqatordolzarbmuammolarnihalqilishmasalasinikuntartibigaqo‘ydi.
Bo­zormunosabatlarigamosinfratuzilmanishakllantirish, iqtisodiyotdachuqurtuzilmaviyo‘zgarishlarniamalgaoshirish, aholiningij­ti­mo­iyhimoyasinikuchaytirishnitalabqilaredi. Ijtimoiy-iqtisodiyjarayonlarniboshqarishningma’muriy-buy­ruq­­bozliktizimidanerkinbozormunosabatlarigaasos­lan­­­ganmodeligao‘tishjarayoniniehtiyotkorlikvasekin-astalikbilanamal­­gaoshirishkerakedi.
Ushbumodelningasosiytamoyillari, amalgaoshirishyo‘llari, bosqich­lariO‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentiIslomKarimovtomonidanishlabchiqildivauilmiyasoslanganmashhurbeshtamoyildao‘zaksinitopdi. Butamoyillarumumlashganholda 1993 yildaBirinchiPrezidentimizIslomKarimovning “O‘z­be­kis­ton: bozormuno­sabatlarigao‘tishningo‘zigaxosyo‘li” asaridae’­lonqi­lin­di.