Mavzu: Iqtisodiy islohotlar, xususiy mulkchilikning shakllanishi. Qishloq xo`jaligini intensive rivojlanishida xorijiy tajriba va xamkorliklar

Uchinchibosqich – 1993-1995 yillar, ya’nio‘zbekmodeliamalgaoshirilishiningdastlabkidavri. Ushbubosqichdabozorinfratuzilmasivujudgakeldi, xususan, uningnormativ-huquqiybazasi, xususiysektor, bank-kreditmexanizmiuchunxizmatko‘rsatishsohasi, soliqsiyosatishakllanibbordi. SHuningdek, kichikbiznesvaxususiytadbirkorlikni, uy-joyfondini, ijtimoiysohatarmoqlaridagikorxonalarni (umumiyovqatlanish, savdo, pullixizmatko‘rsatishkabilarda) faolxususiylashtirishjarayoniboshlandihamdayirikkorxonalarniaksiyadorlikjamiyatlarigaaylantirishgatayyorgarlikko‘rildi. Engmuhimi, O‘zbekistonxalqaroiqtisodiymunosabatlarningto‘laqonlisub’ektigaaylandi.
To‘rtinchibosqich – 1995-1999 yillar. Budavrdaaholitanlanganyo‘lningto‘g‘riligini, olibborilayotganislohotlarrealyo‘nalishvashaklgaegaekanliginianglabetdi. CHunkio‘zbekmodeliislohoto‘tkazishusullarihamdadasturlarniamalgaoshirishmexanizmlaritalabdarajasidaekanliginiko‘rsatdi. SHuninguchunbo‘lsakerak, ko‘plabchetelekspertlariO‘zbekistontanlaganyo‘lniJanubi-SHarqiyOsiyoningindustrialmamlakatlaridaolibborilganislohotlaryo‘nalishigao‘xshataboshladilar. YAngitovarlarvatexnologiktaraqqiyotgaehtiyojningo‘sishiiqtisodiyotdayuqoritexnologiktarmoqlarulushiningo‘sishigaolibkeldi. Budavrdaayniqsakimyovaneftkimyo, farmatsevtikasanoatiningjadalsur’atlarbilanrivojlanishiko‘zgatashlandi. Qatorstrategiksohalarning, xususandonvaenergetikamustaqilligita’minlandi. Bozoriqtisodiyotiinfratuzilmasishakllandi.
Beshinchibosqich– 1999 yildanboshlanib 2010 yilgachadavometdi. Importo‘rninibosuvchivaommaviyeksportgayo‘naltirilganiqtisodiytizimnito‘lahajmdashakllantirish, nufuzlixalqarotashkilotlarbilanhamkorlikningfaollashuvibudavramalgaoshirilganislohotlarningasosiybelgisibo‘ldi. Avvalgibosqichlardoirasidamamlakatiqtisodiyotinitubdantarkibiyo‘zgartirishvadiversifikatsiyaqilish, qisqamuddatdamutlaqoyangi, lokomotivrolinibajaradigantarmoqlarningbarpoetilishi, ishlabchiqarishnimodernizatsiyaqilish, texnikvatexnologikyangilashdasturlariningamalgaoshirish, zamonaviybozorinfratuzilmasinishakllantirishborasidao‘zvaqtidaboshlangan, chuquro‘ylanganvauzoqistiqbolgamo‘ljallanganishlaro‘znatijasiniberdi. Ayniqsamamlakatqishloqxo‘jaligidato‘liqfermerliktizimigao‘tishg‘oyasiaynanshubosqichdaamalgaoshdi.
Muhimishundaki, ushbubosqichdamamlakatdaamalgaoshirilayotganiqtisodiyislohotlarsinovdanmuvaffaqiyatlio‘tdi. 2008 yildaboshlanganvajahonningaksariyatmamlakatlaridaasoratlarito‘laligichabartarafetilmaganjahonmoliyaviy-iqtisodiyinqiroziO‘zbekistoniqtisodiyotigajiddiyzararetkazmadi. Ushbubosqichdainqirozgaqarshichoralardasturivaundako‘zdatutilgantadbirlarningishlabchiqilishimilliymodelningyanadatakomillashishigaxizmatqildi.
Oltinchibosqich– 2010 yildanboshlandivauningtubmohiyativaustuvoryo‘nalishlariO‘zbekistonRespublikasiningBirinchiPrezidentiIslomKarimovningO‘zbekistonRespublikasiOliyMajlisiQonunchilikpalatasivaSenatining 2010 yil 27 yanvardabo‘libo‘tganqo‘shmamajlisidagi “Mamlakatimiznimodernizatsiyaqilishvakuchlifuqarolikjamiyatibarpoetish – ustuvormaqsadimizdir”ma’ruzasidao‘zaksinitopdi. Ushbuyondashuvrivojlanishningo‘zbekmodelininazariyvaamaliyjihatdanyanadaboyitib, milliyiqtisodiyotnimodernizatsiyaqilishvaliberallashtirishbo‘yichaamalgaoshirilayotganishlarniyangibosqichgako‘tarishimkoniniberdi.
Istiqlolyillaridamulkchiliktarkibidatubo‘zgarishlaryuzberdi, amaldako‘pukladliiqtisodiyotshakllandi. Uningtarkibidaxususiymulksalmoqlio‘rinegalladi. YAIMtarkibidanodavlatsektoriningulushi 80 foizdanoshishigaerishildi.
SobiqittifoqdoshrespublikalarorasidafaqatO‘zbekistonda 1996 yildanboshlabizchiliqtisodiyo‘sishsur’atlarita’minlanmoqda. Agar 1996-2003 yillardao‘rtachao‘sishsur’ati 4,3 foiznitashkiletganbo‘lsa, 2004 yildanboshlabbujarayonyangibosqichgako‘tarilib, yuqoridarajada – yiligao‘rtacha 7,5-9 foizo‘sishnitashkiletmoqda.
YUqoridagivazifalarniamalgaoshirishmaqsadidaO‘zbekistonRespublikasiBirinchiPrezidentining “To‘g‘ridan-to‘g‘rixususiyxorijiyinvestitsiyalarnijalbetishnirag‘batlantirishborasidagiqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risida” (11.04.2005), “To‘g‘ridan-to‘g‘rixususiyxorijiyinvestitsiyalarnijalbetishnirag‘batlantirishborasidagiqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risida” (21.07.2005), “O‘zbekistonRespublikasiTiklanishvataraqqiyotjamg‘armasinitashkiletishto‘g‘risida” (02.05.2006), “Navoiyviloyatidaerkiniqtisodiy-industrialhududnitashkiletishto‘g‘risida” (02.12.2008), “Kichikbiznesvaxususiytadbirkorlikniyanadarivojlantirishuchunqulayishbilarmonlikmuhitinishakllantirishgadoirqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risida” (24.08.2011), “To‘g‘ridan-to‘g‘rixorijiyinvestitsiyalarjalbetilishinirag‘batlantirishgaoidqo‘shimchachora-tadbirlarto‘g‘risida” (10.04.2012), “Angrenmaxsusindustrialhududinitashkiletishto‘g‘risida”gi (13.04.2012) farmonlarivabirqanchaqarorlarqabulqilindi.
Iqtisodiyislohotlarninguchinchibosqichi 2008 yildaboshlanganjahonmoliyaviy-iqtisodiyinqirozisharoitivata’siridaamalgaoshirildi. MazkurinqirozningO‘zbekistoniqtisodiyotigasalbiyta’sirinioldiniolishmaqsadida 2009-2012 yillargamo‘ljallanganInqirozgaqarshichora-tadbirlardasturiningishlabchiqilishivaamalgaoshirilishio‘znatijasiniberdi.
Birinchibosqichda (1991-1997 yillar) busohaningo‘zbekmodeliasosidaolibborilayotgantubislohotlarninghuquqiypoydevoriniyaratishgakattae’tiborqaratilib, qishloqxo‘jaligiishlabchiqarishinisamaralaritashkilqilishvarivojlantirishborasidayangiqonunlarvanormativhujjatlarqabulqilindi. Dastlab 1991 yil 21 dekabrdaqabulqilingan “Dehqon (fermer) xo‘jaliklariniyanadamustahkamlashvatadbirkorlikfaoliyatinidavlattomonidanqo‘llab-quvvatlashto‘g‘risida”giPrezidentfarmoni, 1992 yil 3 iyuldaqabulqilingan “Dehqonxo‘jaligito‘g‘risida”girespublikaqonuni, shuningdek, O‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasining 1994 yilfevraldagi “CHorvachilikdaislohotlarnitakomillashtirishvadehqon (fermer) xo‘jaliklarihamdaxususiylashtirilganfermalarningmanfaatlarinihimoyaqilishto‘g‘risida”giqarorivaboshqahujjatlarqishloqdayangihuquqiymunosabatlarnijoriyetish, ko‘pukladliiqtisodiyotnishakllantirish, tadbirkorlikni, fermerlikvashaxsiytomorqaxo‘jaliklarinirivojlantirishgaimkonberdi.
Ushbubosqichdaqishloqxo‘jaligidaishlabchiqarishsamaradorliginioshirishborasidagimuhimchora-tadbirlardanbirinisohagarahbarlikniyaxshilashtashkiletdi. Ushbujarayon 1991-1996 yillardaamalgaoshirildi. Budavrdaqishloqxo‘jaligikompleksigarahbarlikniyaxshilash, qishloqdao‘tkazilayotganislohotlarninghuquqiyasosiniyaratishchoralariko‘rildi. 1992 yildaPrezidentFarmonibilanVazirlarMahkamasiraisiningbirinchio‘rinbosariboshchiligidaqishloqxo‘jaligimasalalaribilanshug‘ullanuvchikomplekstashkilqilindi. Sohagarahbarliknitakomillashtirishishlaridoimodavlatrahbariningdiqqatmarkazidabo‘ldi.
VazirlarMahkamasining 1994-1995 yillardaqishloqdaislohotlaro‘tkazishgadoir 10 danortiqqaroriqabulqildi. Ulardaqishloqxo‘jaligikompleksigarahbarlikniyaxshilash, zamonaviylashtirishborasidaqatortadbirlarishlabchiqildi. SHuasosda 1996 yil 26 noyabrdaO‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasi “O‘zbekistonRespublikasiQishloqvasuvxo‘jaligivazirligifaoliyatnitashkiletishmasalalarito‘g‘risida”giqaroribilanQishloqvaSuvxo‘jaligivazirliklariningbirlashtirilishianashusiyosatningmantiqiydavomibo‘ldi.
Bundantashqari, barchaqishloqxo‘jalikkorxonalaribilantengsharoitdafermerxo‘jaliklarigatraktorlar, asbob-uskunalar, yoqilg‘imoylash, qurilishmateriallari, mineralo‘g‘itlarvaboshqaresurslarbilanta’minlanishihamdadastlabkiikkiyilmobaynidafoyda (daromad) solig‘idanozodqilinishi, chorvamollarisotibolishuchunkreditajratilishi, jamoa, davlatvaboshqaqishloqxo‘jalikkorxonalaritomonidanzarurmineralvaorganiko‘g‘itlarbilanta’minlashko‘zdatutildi.
Fermerxo‘jaliklarinidastlabkishakllanishdavridagibundayshart-sharoitvaqo‘llab-quvvatlashnatijasidaqishloqxo‘jaligidatadbirkorliknirivojlantirishdaqo‘shimchaimkoniyatlarbo‘libhisoblanadi.
Qishloqxo‘jaligidaislohotlarningdastlabkibosqichidayangidanshakllanayotganxo‘jaliklarnifaoliyatyuritishmexanizminitakomillashtirishjarayonlarimuntazamravishdaamalgaoshiribkelindi. Ularnio‘zmehnatnatijalaridanmanfaatdorliginioshirish, davlatningxo‘jaliklarfaoliyatigaaralashuviniqisqartirishborasidadavlat, birinchidan,qishloqxo‘jalikkorxonalarinisaralabolganholdaqo‘llab-quvvatlash, daromad, qo‘shilganqiymatvaboshqasoliqlardanozodetib, fermer (dehqon) xo‘jaliklaritashkiletilgandanboshlabikkiyilgachasoliqlardanozodetildi.