Ikkinchi mezon - anglanganlikdir. Bu asnoda so’z borganda sinaluvchitomonidan muammo yechimining anglanganligi nazarda tutiladi. Intellektual testlar shaxsdan konvergent tafakkurni talab qiladi. Kreativtestlar esa divergent tafakkurni talab etadi.
Kreativlik- bu birvaqtning o‘zida yangi va qadrli g‘oyalarni yaratuvchiijodkorlik qobiliyatidir.[410]
Sternberg va uning kasbdoshlari kreativlikning 5 komponentini ishlabchiqishgan.
1. Shaxsdagi bilimning ko‘pqirraligi. Qo‘lga qiritgan bilimilarimizg‘oyalarimizning ko‘p bo‘lishining asosi hisoblandi. Dunyoviy bilimilarimizqanchalik ko‘p bo‘lsa, psixikamizdagi bloklar ham shunchalik ko‘p bo‘ladi. Hayotdamuammolarni hal qilishda bilimlarimiz qanchalik ko‘p bo‘lsa, uni hal qilishshunchalik oson bo‘ladi.
2. Tasavvuriy tafakkur narsa va hodisalarini yangidan ko‘rishga, ularni qaytayaratishga va bog‘lashga imkon beradi. Muammoning asosiy elementini tasavvurqilib uni o‘zlashtiramiz va uni yangi bosqichga olib o‘tamiz.
3. Tavakkalchilik- yangi ta’surotlarni qidirish. Buni ikki ma’noda ko‘rishmumkin. Ya’ni birinchisi tavakkal va muammoni engib o‘tishdagi qat’iylikda debko‘rish mumkin.bunday xususiyatga ega bo‘lgan shaxslar orqaga qaytishdan ko‘ra,yangi tajribaga ega bo‘lishni avzal deb bilishadi.
4. Ichki motivatsiya majburlikdan ko‘ra shaxsda murakkab masalaniechishda qiziqiqish va qoniqish hissini yuzaga keltiradi. Ijodkor shaxs masalaningmuddatini, uning keltiruvchi daromadini va talabgorlari haqida o‘ylamaydi. Butine’tibori maslani echishdagi qonikish hisi va stimuli qaratadi. Isaak Nyutondan “Sizbunday murakkab masalalarni qanday qilib hal qilagansiz” deb so‘rashganda, ushunday javob bergan “Men bu muammo haqida tunu kun o‘ylab yurganman ” debjavob bergan.
5. Ijodiy muhit shaxsdagi ijodiy g‘oyalarni qo‘llab-quvvatlashga yordamberadi. Hamkasblar bilan ijobiy munosabat va ularni ko‘magi shaxsdagi g‘oyalarnikamol topishiga turtki bo‘ladi. Lekin shuni ta’qidlab o‘tish kerakki, ba’zitadqiqotlarda ijtimoiy muhitning shaxsga salbiy ta’siri holati ham kuzatilgan.Masalan, amerikalik talabalarga insho yozish topshirig‘i berilgan. Ular yozganinshoni uning kursdoshlari tomonidan tekshirilishi oldindan ogohlantirilgan. Boshqaguruhga esa faqatgina insho yozishni aytishagan. Natijalar shuni ko‘rsatdiki,ogohlantirilgan guruhning insholari yomon yozilgani ma’lum bo‘lgan. Bu holatdabiz ijtimoiy muhitning ijodkorlikka salbiy ta’sirini yaqqol ko‘rishimiz mumkin.
1.Expertise, a well-developed base of knowledge, furnishes the ideas, images,and phrases we use as mental building blocks. "Chance favors only the preparedmind," observed Louis Pasteur. The more blocks we have, the more chances we haveto combine them in novel ways. Wiles' well-developed base of knowledge put theneeded theorems and methods at his disposal.
2.Imaginative thinking skills provide the ability to see things in novel ways, torecognize patterns, and to make connections. Having mastered a problem's basicelements, we redefine or explore it in a new way. Copernicus first developedexpertise regarding the solar system and its planets, and then creatively defined thesystem as revolving around the Sun, not the Earth. Wiles' imaginative solutioncombined two partial solutions.
3.A venturesome personality seeks new experiences, tolerates ambiguity and risk,and perseveres in overcoming obstacles. Inventor Thomas Edison tried countlesssubstances before finding the right one for his lightbulb filament. Wiles said helabored in near-isolation from the mathematics community partly to stay focusedand avoid distraction. Venturing encounters with different cultures also fosterscreativity (Leung et al., 2008).
4.Intrinsic motivation is being driven more by interest, satisfaction, andchallenge than by external pressures (Amabile & Hennessey, 1992). Creative peoplefocus less on extrinsic motivators—meeting deadlines, impressing people, or makingmoney—than on the pleasure and stimulation of the work itself. Asked how he solvedsuch difficult scientific problems, Isaac Newton reportedly answered, "By thinkingabout them all the time." Wiles concurred: "I was so obsessed by this problem thatfor eight years I was thinking about it all the time—when I woke up in the morningto when I went to sleep at night" (Singh & Riber, 1997).
5."If you would allow me any talent, it's simply this: I can, for whatever reason,reach down into my own brain, feel around in all the mush, find and extractsomething from my persona, and then graft it onto an idea."
6. Cartoonist Gary Larson, The Complete Far Side, 2003
7. Imaginative thinking Cartoonists often display creativity as they see things innew ways or make unusual connections.
8. A creative environment sparks, supports, and refines creative ideas. Afterstudying the careers of 2026 prominent scientists and inventors, Dean KeithSimonton (1992) noted that the most eminent among them were mentored,challenged, and supported by their relationships with colleagues. Many have theemotional intelligence needed to network effectively with peers. Even Wiles stood onthe shoulders of others and wrestled his problem with the collaboration of a formerstudent. Creativity-fostering environments often support contemplation. After JonasSalk solved a problem that led to the polio vaccine while in a monastery, he designedthe Salk Institute to provide contemplative spaces where scientists could workwithout interruption (Sternberg, 2006).
Nensi Kantor, Djon Kilstrom fanga akademik intellektdan tashqari ijtimoiyintellekt tushunchasini kiritishdi. Ijtimoiy intellekt- bu ma’lum ijtimoiy vaziyatlarnitushunib etish va uni engib o‘tish deganidir. S.Epstayn, P.Mayerlar ham bu fikrgaqo‘shilgan. Nima uchun akademik qobiliyatli shaxslar jamiyatda o‘z o‘rninitopishga, oilaviy baxtga erishishga, biror bir yutuqqa erishishdamuvaffaqiyatsizliklarga duch keladi? S.Epstayn, P.Mayerlarnnig fikricha, ijtimoiyintellektning muhim bo‘lagi- bu emotsional intelektdir. YA’ni,o‘z emotsiyasiniqabul qilish, ifodalash, tushunish va boshqarish qobiliyatidir. Ongli, emotsional etukshaxslar o‘z- o‘zini yaxshi anglagan shaxslar hisoblanishadi. Bunday odamlar engibbo‘lmaydigan depressiya, hissiyotlarini boshqara oladigan insonlar hisoblanishadi.
Emotsional intellektni E.Torndayk, Golman va boshqa olimlar ham tadqiqetgan. Dj. Mayer, P.Solovey, D.Krauzo qobiliyat sirasiga kiruvchi emotsional рintellektning 4 komponentini tadqiq etuvchi testlarni ishlab chiqishdi. Bularquyidagilar:
1. Emotsiyani qabul qilish ( inson yuzidan uni aniqlash)
2. Emotsiyani tushunish (ularni o‘zgarishini aytib berish)
3. Emotsiyani boshqarish (qaysi vaziyatda qaysi bir emotsiyadanfoydalanishni bila olish)
4. Emotsiyani moslashuvchan va ijodkor tafakkurda qo‘llay olish.
Agar shaxs yuqori intellekt koefitsentiga ega bo‘lsa, ammo bosh miyasiningbiror joyidan jarohat olsaunnig emotsional intellekti pasayib ketar ekan. NevrologAntonio Damasio o‘z tajribasida miya saratoni mavjud Elliot ismli bemorni mosolqilib keltirgan. U o‘z bemoridagi o‘smani jarrohlik yo‘li bilan olib tashlagan. Ubemor sog‘aygandan keyin u bilan bo‘lgan soatlab suhbatda unnig yuzidaemotsiyaning hech qanday ko‘rinishini payqashmagan. Elliotga turli xil vahshionava turli tabiiy offtlar orqali insonlarda yuz bergan talofatlar aks etgan rasmlarniko‘rsatishgan. Elliot o‘zida hech qanday his yo‘qligini bilgan va uni ifodalayolmagan. U endilikda hech nima his eta olmayotganini yaxshi bilgan. Natijada Ellioto‘z ishi va oilasini yo‘qotdi. Uning qayta turmishi ham o‘xshamagan. Elliotjamiyatda o‘z o‘rnini yo‘qotib muvaffaqiyatsizlikka erishdi.
- Lekin ba’zi olimlarning fikricha, emotsional intellekt – intellektdan yiroqtushuncha. Lekin shuni ham aytib o‘tish kerakki, emotsional intellekt bizdagi borhohish va qiziqishni aktivlashtiradi. Muammoning ma’nosini kamroq o‘ylashgamajbur qiladi. Bu jarayon kreativlik uchun muhim hisoblanadi. Intellektning yuqori bo‘lishi miya yarim sharlariga bog‘liqmi? Bu masalanitadqiq etishganda shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Bayron, Betxovenlarning miyasiningog‘irligi normal odamning miyasidan anchagina og‘iriligini aniqlashgan. Miyasiog‘ir bo‘lgan shaxslar yuqori intellektga ega bo‘lishadi degan qarashlar ham mavjudbo‘lgan. Lekin afsus ba’zi bir olim daxolarning miyasi normal insonlarnikidan anchapastligini ham aniqlashgan. Aksincha ba’zi bir jinoyatchilarning miyasining og‘irligixuddi Bayroninkiday ekanligi aniqlangan. Baribir keyinchalik MRT asob bilanmiyani tahlil qilishda ishtellekt bilan miyani bog‘liqligi ko‘rsatiladi. Intellektningyuqori bo‘lishi nafaqat uning og‘irligiga balki miyannig frontal va parietal manglaybo‘lagidagi aktivlik jarayoniga bog‘liqligini aniqlashgan.
After the brilliant English poet Lord Byron died in 1824, doctors discoveredthat his brain was a massive 5 pounds, not the normal 3 pounds. Three years later,Beethoven died and his brain was found to have exceptionally numerous and deepconvolutions. Such observations set brain scientists off studying the brains of othergeniuses at their wits' end (Burrell, 2005). Do people with big brains have bigsmarts?
Alas, some geniuses had small brains, and some dim-witted criminals hadbrains like Byron's. More recent studies that directly measure brain volume usingMRI scans do reveal correlations of about +.33 between brain size (adjusted for bodysize) and intelligence score (Carey, 2007; McDaniel, 2005). Moreover, as adults age,brain size and nonverbal intelligence test scores fall in concert (Bigler et al., 1995).5
Eynshteyn bilan bir kanadalikning miyasi tadqiq etilganda ularning og‘iriligio‘rtasida deyarli hech qanday farq yo‘qligini aniqlashgan. Lekin Eynshteyningmiyasining kuyi qismi kanadalikning miyasidan 15 foizga yuqoriroqligi namoyonbo‘lgan. Aynan miyaning quyi qismi matematik va fazoviy ma’lumotlarga javobberadi. Aksincha Eynshteyning miyasining faollika javob beruvchi qismlari pastroqjoylashganinin aniqlashgan. SHuning uchun ham Enshteyn va boshqa fiziklarninggapirish va o‘rganishida sekinlikni ko‘rishimiz mumkin bo‘lgan.
Intellektni o‘lchash tarixida dastlabki qadamniingliz olimi Frensis Galton tomonidan amalga oshirilgan. Galtoninng fikrichaxarakter irsiyat yo‘li bilan avlodddan-avlodga o‘tar ekan. U bunga bog‘liq ravishdaaqliy qobiliyatlarni irsiyat yo‘li bilan tushuntirmoqchi bo‘lgan. Galtonningtadqiqotlari unchalik yaxshi natijalarni ko‘rsatmadi va erkak kishilarning natijaliayollarninkiga qaraganda yuqori chiqanini ko‘rishimiz mukin. Galtonningtadqiqotlari o‘z samarasini bermagan bo‘lsa ham biz uni aqliy qobiliyatlarnianiqlagan dastlabki tadqiqotchi sifatada tan olamiz. Intellektni teslar yordamidaaniqlash yana bir qadamni fransuz olimi Alfred Bine tomonidan amalga oshirilgan.
Unga frantsuz maktablarida yaxshio‘zlantirmayotgan yoki aksincha juda yaxshi o‘zlashtirib maxsus ta’limprogrammasiga ehtiyoj sezgan bolalarni tadqiq etish topshirilgan. Bunning sababiularning qobiliyatlaridagi farqlar bo‘lishi mumkin deb qaralgan. 1904 yil A.Bine o‘z5 Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 413рxodimi Tedor Simon bilan birga maktabda o‘zlashtirishda ma’lum muammolargaduch keluvchi o‘quvchilarni aniqlovchi ob’ektiv testlarni yaratishgan. Bine vaSimon aqliy yosh va xronalogik yosh degan hodisani o‘rgantishni boshlashgan.Uning aqliy yoshi xronologik yoshiga mos kelishi kerak edi. Agar kimda bumutanosib kemasa, uni maxsus ta’lim metodi orqali moslashitirish mumkin debhisoblagan. Bine va Simon Galtondan farqli o‘laroq aqliy qobiliyatni muhitgabog‘liq deb bilgan.[416]
Binedan so‘ng Stanford universitetining professori Lyuis Terman Bine vaSimonning intellekt testlari Stanford universitettining talabalariga moskelmayotganini aniqlab, unga ma’lum o‘zgartirish kiritdi. Endilikda unga StenfordBine testi deb nomladi. Keyinchalik nemis olimi Vilyam SHtern aqliy qobiliyatkoeffitsenti hisoblangan o‘sha mashhur IQ atamasini fanga kiritdi. Aqliy yosh
IQ ------------------------------------------------ x100
Xronologik yosh
Demak, dastlab angliyalik olim F.Galton individual- aqliy qobiliyatlarnitadqiq etgan. Lekin unda buni qanday qilib o‘lchash kerakligini aniqlay olmaganbo‘lsa ham. A.Bine esa uning g‘oyasini rivojlantirib, fransuz ta’lim tizimidao‘quvchilarning kelajakda o‘zlanshtirira olishini aytib bera olgan. Xuddi Galton dekL.Terman aqliy qobiliyatlar irsiyatning mevasi deb bilgan. Ctenford- Bine testi buko‘rinmayotgan qobiliyatni uyg‘otishga yordam beradi deb aytib o‘tgan.
Intellektning rivojlanishi irsiyatsiyatmi yoki ijtimoiy muhitning rolikuchlimi? F.Galtonning fikricha, intellekning rivojlanishiga irsiyatninng roliniyuqori qo‘ygan. Lekin ijtimoiy muhitnig rolini yuqori qo‘ysak, unda yaxshi ta’limtarbiya olmagan nosog‘lom muhitda o‘sgan bola qobiliyatsiz bola deb hisoblashgatg‘ri keladi.
Haqiqatda ham bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarda intellekt koefiitsentideyarli bir xil natijani ko‘rsatgan. Agar bir tuxumdan tug‘ilgan egizaklarni boshqaboshqa oilalarda tarbiya qilib ularning intellekt koeffitsenti tekshirilganda, baribirnatijani bir xiligini ko‘rishimiz mumkin.
Yana bir tadqiqot asrab olingan bolalarda o‘tkazilgan. Bir muhitda kattabo‘lgan bolalarning intellekt koeffitsenti yoshligida bir xil natijani ko‘rsatgan. Lekinular ulg‘aygan sari bu o‘xshashlik kamayib borishini kuzatishgan. Aynan aqliyqobiliyatlar yillar o‘tib o‘z o‘xshashligini yo‘qotishini tadqiqotlar isbotlab bergan.Bundan tashqari mehribonlik uylardan asrab olingan bolalar o‘gay ota-onalarigaqaraganda o‘zlarining biologik ota-onalariga o‘xshashligi kuzatilgan. Irsiyat vaijtimoiy muhitning bir-biriga o‘zaro bog‘liqdir. Matematik qobiliyatga ega bo‘lganbolani maxsus matematikaga yo‘naltirilgan gimnaziyada o‘qitib, yillar o‘tib uningitellekti tekshirilganda, yuqori natijalarni ko‘rsatgan. Buning sababi ham irsiyat hamijtimoiy omilda ko‘ramiz (qobiliyat+ta’lim). Demak, genlarimiz bizningmuhitimizni, muhit esa o‘z navbatida bizning o‘zimizni shakllantirar ekan.
Dj. Mak-Viker Tegerandagi kam ta’minlangan mehribonlik uyitarbiyalanuvchilarini tadqiq etdi. Ko‘pchilik 2 yoshli bolalar mustaqil o‘tiraolmasligini, 4 yoshli bolalar esa yura olmasligini kuzatgan. Tarbilovchilarbolalarning yig‘lashiga, qaysarliklariga umuman e’tibor qaratmas edilar. Natijadabunday bolalar “passiv”, tashqi muhit ta’siriga nisbatan hech qanday ehtiyoji yo‘qqoloq bolalar bo‘lib ulgayishgani aniqlangan. Deprivatsiya sharoiti tug‘maqobiliyatlarni so‘ndirmoqda edi.
Xant “inson qobiliyatlarini shakllantirishga o‘rgatish” nomli dasturniyaratdi. Dastur davomida Xant tarbiyalovchilarni bolalar bilan tovushli o‘yinlarorqali ishlashga o‘rgatdi. Tadqiqotda 11 ta bola saralab olingan edi. Ular 1 yosh 11oylik davriga kelib 50 tagacha so‘zni talaffuz qila boshlashgani aniqlandi. Natijadao‘sha saralab olingan bolalar juda rivojlangan bolalar bo‘lib ulg‘ayishdi.
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, aqliy qobiliyatlarningshakllanitishida ham irsiyatning ham atrof muhitning roli muhim. Insonningdastlabki rivojlaninsh bosqichida irsiy omillar etakchiroq bo‘lib ko‘rinadi. Lekinyillar davomida ayniqsa aqliy qobiliyatlarning rivolanishiga atrof- muhit o‘z ta’siriniko‘rsatib boradi. Uning keyingi rivojlanishi yoki so‘nib borilishi atrof-muhitgabog‘liq bo‘lib qoladi. [430]
Aqliy qobiliyatning jinsiy farqlari mavjud bo‘lib, ayollarning xotirasierkaklarnikiga qaraganda kuchli ekanligini ko‘rishimiz mumkin. Erkaklarda esamatematik va fazofiy qobiliyatlar yaxshi rivojlanganligi aniqlangan.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, biz intellekt so‘zini talaffuzqilishimiz bilan uni testlar orqali o‘lchashni ko‘z oldimizga keltiramiz. Lekin manashu teslar qanchalik haqiqatga yaqin. Biz ularga qay darajada ishonishimiz mukin.Bu ko‘rinishdagi testlarning savollari barcha qatlam vakillarining turmush sharitinihisobga olmaganligini kuzatishimiz mumkin. Hattoki, Alfred Bine ham o‘zi kashfetkan intellekt testlarini tahlili ustida ishlash kerakligini aytib o‘tgan. Sababi, buteslarning natijasi haqiqatdan uzoq bo‘lishini aniqlagan. Bundan tashqari bundaytestlar intellektning faqat bir tomonini tadqiq etishga qaratilgan. Emotsional vaamaliy intelekti yuqori rivojlangan shaxslarning natijalari bu testlarda yaxshi natijako‘rsatmayotganligi kuzatishgan. Baribir, hozirgi kunda IQ koeffitsenti o‘zahamiyatini zararcha ham yo‘qotmagan.
Adabiyotlar: 1. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
2. A.X.Югай, Н.А.Мираширова “Общая психология” – Tашкент 2014.
3. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.
4. Болотова А.К., Макарова И.В. Прикладная психология: учебник для вузов.–М., Аспект Пресс, 2002. – 383с.
5. Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan