Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

Muomala ilmi.	Ikkinchi qism esa, muomala ilmidir. U qalb holatlarini o‗rganadi. Ularning ichida sabr, shukr, xavf (doimo Allohdan qo‗rqib turish), rajo (Allohning rahmatidan umid qilish), rizo (qazoi qadarga rozi bo‗lish), zuhd, taqvo, qanoat, saxovat, minnat Alloh taologa xos ekanini bilish, yaxshi fikrda bo‗lish, go‗zal xulqlilik, birgalikda go‗zal hayot kechirish, rostgo‗ylik va ixlos kabi maqtovli holatlar bor. Ularning haqiqatini, me‘yorlarini va sabablarini, samarasini, belgilarini o‗rganish va zaif bo‗lganini muolaja qilib, kuchaytirish oxirat ilmidir. Shuningdek, qalb holatlari ichida qoralanadiganlari bor: faqirlikdan qo‗rqish, norizo bo‗lish, hiyla, gina, hasad, aldov, mansabparastlik, maqtovni yoqtirish, dunyoda uzoq muddat qolishni yaxshi ko‗rish, kibr, riyo, g‗azab, qo‗pollik, adovat, nafrat, tama‘, baxillik, (dunyo ashyolariga) rag‗bat, maqtanchoqlik, nonko‗rlik, boylarni ulug‗lash, faqirlarni kamsitish, g‗ururlanish, manmanlik, faxrlanish, haqni qabul qilmaslik, manfaatsiz narsalarga kirishish, sergaplik, maqtanchoqlik, odamlar uchun ziynatlanish, laganbardorlik, o‗z aybi qolib, o‗zgalar aybi bilan mashg‗ul bo‗lish, qalbdan mahzunlikning ketishi (ya‘ni, oxirat haqida o‗ylamaslik), Allohdan qo‗rqmaslik, nafsga xorlik yetgan chog‗da, uni qo‗llab- quvvatlash, haqni qo‗llashdan ojiz bo‗lish, ichdan dushman bo‗laturib, zohiriy do‗st tutish, Alloh bergan ne‘matini yana qaytarib olishidan xotirjam bo‗lish, qilgan ibodatlariga suyanib qolish, makr, xiyonat, uzun orzu-havas, qalb qattiqligi, dunyosi bilan sevinish, yo‗qotgan dunyosiga afsuslanish, maxluqlar bilan ulfat bo‗lish, ulardan ajragani uchun dahshatga tushish, qo‗pollik, yengiltaklik, shashqaloqlik, hayo va marhamatning kamligi. Ushbular va ushbularga o‗xshash qalbning yomon sifatlari fahshning bog‗i va hazar qilinadigan ishlarning ekinzoridir. Bu sifatlarning ziddi bo‗lgan maqtovga loyiq xulqlar esa, ibodat va Allohga qurbat hosil qilishning manbaidir. Demak, ushbu salbiy xislatlarning me‘yorlarini, haqiqatlarini, sabablarini, natija va davolarini bilish ham oxirat ilmidir. Uni o‗rganish, oxirat ulamolari fatvolariga ko‗ra, farzi ayndir. Bu ilmdan yuz o‗giruvchilar oxiratda podshohlar Podshohining qahriga yo‗liqadi.
	24	Falsafa	Falsafa butun boshli bir fan emas, balki to‗rt qismdan iboratdir: Birinchisi: handasa va hisob ilmi (geometriya va matematika). Ikkinchisi: Mantiq ilmi Uchinchisi: Ilohiyot ilmi. To‘rtinchisi: Tabiiy fanlar ilmi.
	25