Mavzu: Imom al-g’azzoliyning

I.G‟azzoliyvaForobiyningfanlartasnifi.
G‘azzoliy talqinida ilmlar tasnifi:

Diniy ilmlar		Falsafiy ilmlar
Qalbga tegishli bo‘lgan ilmlar		Riyoziyot
Qalb holatiga ta‘luqli bo‘lgan ilmlar		Mantiq
E‘tiqodga ta‘luqli bo‘lgan ilmlar		Tabiiyot
Badan a‘zolariga ta‘luqli bo‘lgan ilmlar		Metafizika
Tahorat qilish va namoz o‘qish tadbiriga oid ilmlar		Siyosat
Ro‘za tutish ilmi		Axloq
Zakot to‘lash ilmi
Haj qilish ilmi
Nikoh ilmi
Forobiyning asarlarida ilmlarning guruhlanishi:
Til haqidagi ilmlar	Mantiq	Tibbiyot va ilohiyot	Shaxsni boshqarish haqidagi ilmlar
Tushuncha	Arifmetika	Kalom ilmi	Siyosat
Gap	Geometriya	Tib ilmi	Qonunshunoslik
Sillogizm	Optika
Isbotlash	Planetalar
Dialektik usul	Musiqa
Sofistik	Og‘irlik haqida
Notiqlik	Mexanika
She‘riyat	Arifmetika

98

II. Imom G‟azzoliy va Rene Dekart

Imom G'azzoliyning jahon falsafasida tutgan o'rnini tushunib olish uchun dunyoda dong'i ketgan musulmonmas birorta faylasuf bilan solishtirib ko'rish lozim bo'ladi. Keling, o'sha faylasuf ularning eng kattasi, yangi falsafa otasi unvonini olgan fransiyalik mashhur faylasuf Rene Dekart bo'lsin. Dekartni mashhur qilgan asosiy narsa uning shak nazariyasidir. U haqiqiy ma'rifatga erishishdan oldin shak zarurligini ta'kidlaydi. Uning bu nazariyasi Imom G'azzoliyning shaklariga juda ham o'xshaydi. G'arbda Imom G'azzoliyni bilmaganlari uchun shak nazariyasi faqat Dekartga tegishli degan tushuncha ila uni ko'klarga ko'tarib maqtaydilar. Sharqda Imom G'azzoliyni bilganlari uchun buyuk faylasuf Dekartning nazariyasiga o'xshash gapni aytgan shaxs ham borligini eslab qo'yadilar. Ba'zi birlari jur'at qilib Dekart va Imom G'azzoliyning shaklarini solishtirib ham qo'yadilar. Ammo bu boradagi haqiqatni hech kim bilmaydi. Ushbu haqiqat ila bu satrlarning kotibi ustoz Muhammad Sa'id Ramazon Butiyning «Shaxsiyotun istavqafatni» nomli kitoblaridan bildi. U kishi mazkur kitobning 99 – 100 betlarida quyidagilarni yozadilar:

«So'ngra bu masalada barcha ikkilanish va noaniqlikka chek qo'yadigan vasiqa
– hujjat yuzaga chiqdi. Uni Mahmud Biyju doktor Zaqzuqdan naql qildi. Unda aytilishicha Tunislik tadqiqotchi Usmon al-Kaok Dekartning kutubxonasida «al- Munqiz minaz Zolal» kitobining tarjimasini topgan. Unda Imom G'azzoliyning «Shak yaqiyn – ishonchli ilmning birinchi pog'anasidir» degan mashhur iborasi Dekartning e'tiborini jalb qilgani belgisi bor edi. Dekart o'sha iboraning tagiga qizil qalam bilan chizib qo'ygan va uning to'g'risiga, hoshiyaga «Bu bizning nazariyamizga ko'chiriladi» deb yozib qo'ygan ekan.
Ensiklopediyachi tarixiy tadqiqotchi olim Usmon al-Kaok 1975 – melodiy sanada Jazoirning Annaba shahrida bo'lib o'tgan Islom fikrining o'ninchi uchrashuvida ma'ruza qildi. Unda qanday qilib Dekart Imom G'azzoliyning nazariyasini o'ziniki qilib olgani haqida batafsil to'xtalib o'tdi. Dekartning o'z qo'li
bilan hoshiyaga yozgan narsasini o'qiganini ham gapirib o'tdi. Men o'sha uchrashuvda ishtirok qilgan va uning mazkur ma'ruzasini eshitgan yuzlab odamlardan biri edim». <sup>1



1</sup> Imom G‘azzoliy-www.islom.uz
100