Мавзу: Илк ўзбек алифбосининг вужудга келиши

5-MA’RUZA: O‘ZBEK PUNKTUATSIYASI TARIXI. O‘ZBEK YOZMA NUTQIDA TINISH BELGILARINING QO‘LLANILISHI (2 soat)
Reja:

1. 
   Jadid ma’rifatparvarlari darslik va qo‘llanmalarida tinish belgilarining izohlanishi.
   
2. 
   Puntuatsiya (tinish belgilari) tushunchasi, ularning turlari (shakllari).
   
3. 
   Hozirgi o‘zbek yozma nutqida tinish belgilarining qo‘llanilishi.
   

Adabiyotlar:
1. Nazarov K. O‘zbek tili punktuatsiyasi. –T.: O‘qituvchi, 1976. 36-b.
2. Nazarov K. O‘zbek tili punktuatsiyasi, -T.: Universitet, 1996, 39- b.
3. Nazarov K. Tinish belgilari va yozma nutq. –T.: Fan, 1974, 31-b.
4. Hojiyev A. Lingvistik terminlarning izohli lug‘ati. -T.: O‘qituvchi, 1985-y., -B.81-97


1. Jadid ma’rifatparvarlari darslik va qo‘llanmalarida tinish belgilarining izohlanishi
Ma’lumki, o‘zbek punktuatsiyasi tarixi uzoq o‘tmishga va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Arab alifbosi asosidagi o‘zbekcha qo‘lyozmalarning eski namunalarida ham, Turkistonda litografik bosmaxonalar paydo bo‘lmasdan oldin turli zamonlarda, turli joylarda nashr qilingan o‘zbekcha bosma matnlarda ham tanish belgilari qo‘llanib kelingan. Ular ko‘p hollarda shakli va vazifasi jihatdan hozirgi tinish belgilaridan farq qilgan. Bu masalalar o‘zbek punktatsiyasiga tarixiga bag‘ishlangan asarlarda o‘z aksini topgan¹⁵.
O’zbekcha bosma matnlarda tinish belgilarining mukammallasha borishida XIX asr oxiri XX asr boshlarida ziyolilarimizning qardosh va qo‘shni xalqlar bilan madaniy-adabiy aloqalarining orta borishi katta ta'sir ko‘rsatgan. Rossiya ichkarisida bo‘lgan bir muncha mutaraqqiy turkiy xalqlar: Qrim, Qozon, boshqird tatarlari nashrlarining, ozarbayjoncha, turkcha gazetalarning Turkistonda tarqalishi, o‘zbek ma'rifatparvarlarining bulardan barhamand bo‘lishi, rus adabiyoti namoyandalari asarlaridan, ruscha manbalardan tarjimalar qilib, adabiyot, tabiiy fanlarga oid maktab darsliklari yaratishda foydalanganliklari o‘zbek punktuatsiyasi taraqqiyotida katta o‘rin tutdi.
Yozuvimiz tarixida tinish belgilarini ishlatishni qoidalashtirish dastlab tilshunoslikka oid bo‘lmagan asarlarda o‘zining juda sodda ifodasini topdi. Mahmudxo‘ja Behbudiyning maktab o‘quvchilari uchun Toshkentda 1906-yilda nashr etilgan «Kitobi muntaxabi jug‘rofiyai umumiy» («Umumiy jo‘g‘rofiyadan saylanma kitob) darsligida ayrim tinish belgilariga berilgan dastlabki izohlarni uchratamiz.