Mavzu: Gul tuzilishi va qismlarini o’rganish Reja

Mavzu: Gul tuzilishi va qismlarini o’rganish
Reja:

1. 
   1) Gul haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   2) Gul qismlari bilan tanishish.
   
3. 
   3) Gul formulasi va diagrammasini tuzish.
   

Gulli о‘simliklar uchun xos bо‘lgan generativ organ (a’zo) hisoblanib, u о‘sishi cheklangan, shakli о‘zgaran novdadir hamda maxsus vazifalarni bajarishga moslashgan. Gul rivojlanishining turli bosqichlarida mikro- va megasporonez, changlanish, urug‘lanish va murtakning shakllanishi, nihoyat mevaning hosil bо‘lishi kabi murakkab jarayonlar о‘tadi.

Gulda – gul bandi yoki gul о‘rni, gulqо‘rg‘on barglari, changchilar va bir yoki bir necha sondagi mevabarglardan hosil bо‘lgan urug‘chilar bо‘ladi.Gul о‘rni kо‘pincha yassi, ba’zisi qabariq (ayiqtovon, malina, magnoliya) yoki biroz botiq shakllarda bо‘ladi. Gulyonbarg bilan gul orasidagi masofa gulband deyiladi. Gulning о‘rama barglari kosachabarglari gulkosani, tojbarglari esa gultojni tashkil etadi. Ba’zan g‘uza о‘simligigulidagidek qо‘sh qavat gulkosa uchraydi. Bunday hollarda tashqi gulkosa ost kosacha deb ataladi. Kosachabarglar kо‘pincha yashil rangda, kamdan – kam hollardagina rangdor bо‘lishi mumkin. Tojbarglar esa odatda qizil, pushti, havo rang va boshqa ranglarda bо‘yalgan bо‘ladi. Gulkosa ham, gultoj ham erkin yoki qо‘shilgan bо‘ladi. Olma, anor gullarida gulkosa qо‘shilgan, tojbarglar erkin. Erkin gulkosa va gultoji gullar juda kam uchraydi. Qо‘ng‘iroqgulda gulkosa va gultojlar qо‘shilgan. Odatda qо‘shilmagan tojbarglarning uchki tomoni kengayib tashqariga bukilgan, asosi esa toraygan (chinniguldoshlarda) bо‘ladi. Bunday tojbargda toraygan qismi oyokcha, kengaygantomoni esa qaytaqa deb ataladi. Qо‘shilgan tojbarglarda gultoj uch qismdan, ya’ni naycha, tojbо‘g‘iz (naychadan qaytaqaga о‘tish chegarasi) va qaytaqadan tashkil topadi. Ba’zi о‘simliklarda chinniguldagi kabi oyokcha bilan qaytaqa chegarasida har xil о‘simtalar hosil bо‘lib, ularni yontoj deyoiladi. О‘rama barglar gulda birgalikda gulqо‘rg‘on hosil qiladi. Gulqо‘rg‘onni bо‘lish yoki bо‘lmasligi hamda uning tuzilishiga kо‘ra gullar quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Gomoxlamid gullar. Gulqо‘rg‘oni oddiy, ya’ni gulbargchalar kо‘p sonda bо‘lib, spiral joylashadi. Ular kosachasimon yoki tojsimon. Bunday gullar yopiq urug‘lilarning qadimgi oilalari (liliya, lola, magnoliya) uchun xosdir. 2. Geteroxlamid gullar. Qо‘sh gulqо‘rg‘onli, ya’ni kosacha va gultojlarga ajralgan gullar. Gulli о‘simliklarning kо‘pchiligi qо‘sh gulqо‘rg‘onli, masalan g‘о‘za, olma, о‘rik, beda va boshoqlar. 3. Gaploxlamid yoki monoxlamid gullar. Bitta doiradagi gulqо‘rg‘on barglariga ega bо‘lib, odatda kosachasimon (lavlagi, oq shо‘ra, qayrag‘och, qichitki). 4. Apoxlamid gullar. Gulqо‘rg‘onlarga ega emas (tollar, shumtol va boshqalar).
Gullar yopiq urug‘lilarni reproductive organi. Gul tashqi faktorlarning tasirida vegetative novdaning uchida joylashgan, ixtisoslashgan apikal meristemadan shakillangan. Gul ixtisoslashgan barglarning: kosacha barg, toji barg, changchi va meva barglardan iborat. Hamma kosacha barglar qoidaga binoon yashil va kosachani hosil etadi. Hamma toji barglar hamma qoidaga binoon rangli, yoqimli va ularning yeg‘indisi gul tojini hosil etadi. Har qaysi changchi, changchi ipi va changdondan iborat. Changdonda chang donalari yetiladi. Mevachi barglar alohida yoki guruhlarda urug‘chini hosil etadi va uchta qisimga ajratish mumkin: tumshuqcha, ustuncha, tuguncha. Tugunchada tuxum xujayra yetiladi.
Flowers are the reproductive organs of the angiosperms. The flower is formed by a specialized apical meristem which has developed from a vegetative shoot apex being introduced to do so by internal or external factors.
The flower consists of a group of specialized leaves: sepals,petals,stamens and carples. All the sepals which are usually green constitute the calyx all the petals which are usually coloured and attractive together constitute the corolla¹.

Gulning tuzilishi va rivojlanishi

Gullar tо‘g‘ri – aktinomorf, qiyshiq - zigomorf yoki assimmetrik bо‘ladi. Gulqо‘rg‘onining bо‘lishi, bо‘lmasligi va tuzilishiga qarab gullar: 1) gomoxlamid - gulqо‘rg‘oni oddiy kosachabarglardan yoki tojbarglardan tashkil topgan, ular bir xil tuzilishda, kо‘p sonli, gulо‘rnida spiral joylashadi, (lola, magnoliya); 2) geteroxlamid - gulqо‘rg‘oni murakkab, kosacha va tojbarglardan iborat (burchoq, na’matak); 3) gaploxlamid yoki monoxlomid –

gulqо‘rg‘oni bir qator, kо‘pincha kosachabarglardan tashkil topgan (gazanda, о‘t qayrag‘och); 4) axlamid - gulqо‘rg‘oni yо‘q yalong‘och (tol, shumtol).

Gul о‘sishi cheklangan, shakli о‘zgargan novda bо‘lib unda changlanish, urug‘lanish va meva hosil bо‘lishi kabi murakkab jarayonlar о‘tadi. Gulda gulbandi, gul о‘rni, gulqо‘rg‘on barglari, changchilar va bir yoki bir necha mevabarglardan hosil bо‘lgan urug‘chilar bо‘ladi. Gul о‘rni kо‘pincha yassi, ba’zan qabariq yoki bir oz botiq shakllarda bо‘ladi. Gul о‘rnida gulkosabarglar, gultojibarglar,changchi va urug‘chilar joylashgan bо‘ladi. Gulning kosachabarglari yig‘indisi gulkosabarg deyiladi. Kosachabarg yashil rangda bо‘ladi. Ular erkin yoki qо‘shilgan bо‘lishi mumkin. Ba’zan qо‘shqavat, ba’zan ostkosacha (g‘о‘za gulida) bо‘ladi. Gulda tojibarglar yig‘indisi gultojini hosil qiladi. U qizil, pushti, havorang va boshqa ranglarga bо‘ladi. Gultoj ham erkin yoki qо‘shilgan bо‘ladi. Qо‘shilgan tojbarglar qо‘ng‘iroqsimon, naysimon, voronkasimon, chambaraksimon, tilchasimon shakllarda bо‘ladi. Gulqо‘rg‘on gulkosa va gultojdan iborat.

Gulqо‘rg‘onda gulning changchi va urug‘chilari joylashadi va ochiq rangdagilari changlatuvchi hasharotlarni jalb qiladi. Gulqо‘rg‘oni gulkosa va gultojlarga aniq ajralgan gul qо‘sh gulqо‘rg‘onli gul deb qaraladi. Oddiy gulg‘о‘rg‘onli gullar kosachasimon (lavlagi, oqshо‘ra, qayrag‘och) yoki tojsimon (lola) bо‘ladi. Gulqо‘rg‘onga ega bо‘lmagan (tollar, shumtol va boshqalar), ya’ni gulqо‘rg‘onsiz gullar ham uchraydi. Ba’zi о‘simliklarda (qо‘ng‘irboshdoshlar, xiloldoshlar) gulg‘о‘rg‘oni о‘zgarishlarga uchrab, tangachalarga aylanib ketadi. Gulning о‘qiga nisbatan tik tekislik о‘tkazilganda kamida ikki yo’nalishda bir necha teng bо‘laklarga ajralsa tо‘g‘ri gul, bir yo’nalishda teng ikki bо‘lakka bо‘linsa qiyshiq gul deyiladi. Gulning muhim a’zolari changchilar va urug‘chilardir. Gulga changchilar yig‘indisi androsey deyiladi. Changchilar odatda chang ipi va changdondan iborat, ba’zan changchi ipi bо‘lmasligi ham mumkin. Ular erkin yoki tutashgan bо‘ladi. Dukkakdoshlar oilasi chanchilari 9 tasi iplari yordamida qо‘shilsa, astradoshlar oilasi changchilari changdonlari bilan qо‘shiladi. Gul о‘rtasida bir yoki bir nechta urug‘chi joylashadi. U shakli о‘zgargan barglar hisoblanib, mevabarglar deyiladi. Urug‘chilar yig‘indisi ginesey deyiladi. U faqat yopiq urug‘lilar uchun hos. Urug‘chining kengaygan ost qismi tuguncha, о‘rta qismi toraygan ustuncha, uchki qismi tumshuqchadan iborat. Urug‘chi bitta (dukkakdoshlarda) yoki bir necha mevabargdan hosil bо‘ladi. Ba’zi о‘simlik gullarida bir necha ayrim urug‘chilar bо‘ladi. Ana shunday о‘zaro bir-biri bilan qо‘shilmagan urug‘chilar apokarp, bir-biri bilan qо‘shilib ketgan mevabarglardan hosil bо‘lgan ginesey senokarp urug‘chi deyiladi. Senokarp gineseylar bir necha turga ajratiladi. Agarda har bir meva barg qо‘shilishidan yopiq uya hosil bо‘lsa, sinkarp urug‘chi deyiladi. Mevabarglar faqat chekka tomonlari qо‘shilib, bitta umumiy tuguncha bо‘shlig‘i hosil qilsa parakarp urug‘chi deyiladi. Sinkarp urug‘chidan lizikarp urug‘chi kelib chiqqan. Tugunchaning holati gulqо‘rg‘on barglari bilan qо‘shilib о‘sish darajasiga bog‘liq bо‘lib, ustki, ostki va о‘rta holatlarda bо‘ladi.
Ustki tugunchali gullarda gulning barcha a’zolari tugunchaning ostiga birikadi (g‘о‘za, nо‘xat). Ostki tugunchali gullarda tuguncha gul о‘rni bilan qо‘shilib о‘sadi va gulning qolgan a’zolari tugunchaning ustki qismiga birikadi (bodring, sabzi, kungaboqar).
Ba’zi anor na’matak ertut va boshqalarning gullarida о‘rta xoldagi tuguncha uchratiladi. Bunda gulqо‘rg‘on gul о‘rtadan о‘sib chiqqandan, о‘rta tugunchaning faqat uchki qismi kо‘rinib turadi.
Kopchilik gulli о‘simliklarning gullarida changchilar va urug‘chilar bо‘ladi. Bunday gullar ikki jinsli gullar deyiladi. Masalan, g‘о‘za, bug‘doy, kungaboqar va kо‘pchilik о‘simliklarning gullari ikki jinsli gullar hisoblanadi. Ba’zi hollarda gulda faqat changchi yoki urug‘chi bо‘ladi. Masalan, yong‘oq, tol, terak, makkajо‘xori, bodring va boshqalarning gullari. Bunday gullar bir jinsli gullar deyiladi. Bir jinsli gullar bir uyli, ikki uyli va kо‘p uyli bо‘lishi mumkin.
Gul novdaning uchki va barg qо‘ltig‘idagi meristemadan paydo bо‘lgan reproduktiv organ hisoblanadi. Gulda sporogenez, gametogenez va jinsiy jarayonlar rо‘y beradi.
Gul о‘q qismiga yoki gulо‘rniga ega bо‘lib, unda gulqо‘rg‘oni (kosacha va tojbarglar), changchilar va urug‘chilar joylashadi. Urug‘chi bir yoki bir necha urug‘chi barglaridan (karpell) tashkil topgan. Urug‘chining asosiy qismi yopiq tuguncha bо‘lib, uning ichida urug‘kurtak va chang tutuvchi tumshuqcha joylashgan. Gulning ochiq urug‘li о‘simliklar qubbasidan farqi: yopiq urug‘lilarda urug‘kurtak tugunchaning ichida joylashgan bо‘lib, chang urug‘lanishdan avval ochiq urug‘lilarga о‘xshab tо‘g‘ri urug‘kurtakka emas tumshuqchaga tushadi.
Gul changlanib, urug‘langanidan keyin mevaga, urug‘kurtak esa urug‘ga aylanadi. Meva faqat guldan paydo bо‘ladi.
Gul о‘rni botiq, qavariq va tekis bо‘ladi. Gul novdaning uchki qismidan yoki gul yonbarglarning qо‘ltig‘idan chiqadi. Guldan pastki bо‘g‘im oralig‘iga gul bandi deyiladi. Gul bandi bо‘lmagan gullarni о‘troq gullar deyiladi. Gul bandida ikki (ikki urug‘ pallali о‘simliklar) yoki bir (bir urug‘ pallali о‘simliklar) kichik bargchalar joylashib gul yonbargchalari deyiladi. Ba’zi gullarda yonbargchalar umuman paydo bо‘lmaydi.
Har bir gulning tuzilishini diagramma shaklida kо‘rsatish mumkin. Buning uchun gulning kо‘ndalang kesmida gul qismlarining joylashishi doira shaklida chiziladi. Gulning eng tashqi doirasida joylashgan qismi kosachabarglar bо‘lib, qirrasi о‘tkir yarim oysimon qavs bilan belgilanadi, uning ichkarisidagi doirada tojbarglar oddiy yarim oysimon qavs yoki yoy shaklida chiziladi. Uchinchi doiraga changchilar chizilib, changdonning kо‘ndalang kesimi yoki oval shakil bilan belgilanadi. Markazga urug‘chi tugunchasi kо‘ndalang kesimining shakli chiziladi. Gul qismlari о‘zaro qо‘shilib о‘sgan bо‘lsa, doiralardagi shakllar burchak chiziqlar bilan birlashtirib qо‘yiladi. Agar gullarning qismlari gul ochilishi bilan tezda tо‘kilib ketadigan bо‘lsa, diagramma chizish uchun g‘unchalarning kо‘ndalang kesimidan foydalaniladi (80-rasm).
Gulqо‘rg‘oni. Gulqо‘rg‘oni oddiy va murakkab bо‘ladi. Murakkab gulqо‘rg‘oni kosacha barglar ham tojbarglardan tashkil topadi.
Kosachabarglarning hajmi uncha katta bо‘lmasdan, yashil rangda bо‘lib gulqо‘rg‘oning tashqi doirasida joylashadi. Kosacha barglar ayrim-ayrim yoki qо‘shilgan bо‘ladi. Qо‘shilib о‘sgan kosachabarglarda har bir bargchalarning tishlari aniq kо‘rinadi. Kosachabarglar gul g‘uncha vaqtida ichki qismlarini turli tashqi ta’sirlardan saqlaydi. Ba’zi о‘simliklarda gul ochilganda kosachabarglar tо‘kilib ketadi (lola qizg‘aldoq). Labguldoshlarda gul ochilgandan keyin ham saqlanib qoladi. Ba’zi о‘simliklarda bajaradigan vazifasiga qarab kosachabarglar turli ranglarda bо‘ladi (oq, qizil). Ba’zi о‘simliklarda kosachabarglar qisqarib ketgan (piyoz). Qoqi guldoshlarda kosachabarglar mevalarning tarqalishiga yordam beradi.
Tojbarg. Tojbarglar murakkab gulqо‘rg‘onning ichki doirasida joylashib, kosachabarglardan ochiq rangi va kattaligi bilan farq qiladi. Gulning о‘lchami tojbarglarning о‘lchamiga tо‘g‘ri keladi. Tojbarglar ayrim yoki qо‘shilib о‘sgan bо‘ladi. Qо‘shilib о‘sgan tojbarglarda tishchalar mavjud bо‘lib, tishchalar tojbarglar soniga teng bо‘ladi. Qо‘shilgan tojbarglar naysimon bо‘lib, uzunligiga qarab, dolixomorf – naycha uzun, mezomorf – о‘rta, braximorf – qisqa tiplarida bо‘ladi. Naychaning uzunligi, changlanish bilan bog‘liq. Gulning simmetriyaligi tojbarglarning tuzilishiga qarab aniqlanadi, masalan, aktinomorf (atirguldoshlar, piyozguldoshlar), zigomorf (burchoqdoshlar) gullar.