Mavzu: Gul tuzilishi va qismlarini o’rganish Reja

Ginetsey haqida umumiy tushuncha

Urug‘chi (Ginetsey). Urug‘chi yopiq urug‘li о‘simliklar gulining muhim organi hisoblanib, u gulning о‘rtasida joylashgan. О‘simlik turlariga qarab gulda bir yoki bir necha shakli о‘zgargan barglardan hosil bо‘lib, ularni mevabarglar deyiladi. Demak urug‘chi bargning shakl о‘zgarishdan kelib chiqqan. Guldagi mevabarglarning yig‘indisi ginetsey deb ataladi.Urug‘chi faqat yopiq urug‘li о‘simliklar uchun xosdir. Uning kengayganostki qismi tuguncha, о‘rta qismi toraygan ustuncha va uchki qismi tumshuqchalardan iborat.

Mevachi barglarning nisbatan gomolog ekanliki xaqida bir qancha fikrlar etilgan. Urug‘chi о‘q xarakterga ega bо‘lib gul huddi novda kabi interpretirovan ekanligini kо‘rsatgan takliflar ham bol’gan. Willson (1942) fikriga kor urug‘chi changchi kabi tuban о‘simliklar tellomining о‘zgarishdan keb chiqgan deyiladi. Bu xolatda sporangelani о‘zida tutib turgan tellomlarning hosil bо‘lishi bargning hosil bо‘lishiga oxshaydi xuddi tuxum xujayrani о‘zining maydonida tutib turgan organga о‘xshab. Urug‘chi va placentaning kelib chiqishiga asoslanmaydigan bir qancha nazariyalar mavjud. Melville (1961, 1962) tamonidan taklif qilingan gonophyll nazariyasi tuxumdon pushtsiz barglardan va gonophylldan iborat degan fikirni beradi.
Several views have been expressed concerning the homology of carpels. It has been suggested that the carpel is of axial nature, that is the flower may be interpreted as a system of branches. According to Wilson (1942) the carpel like the stamen has developed from fertile telomes.In this case the sporangia-bearing telomes fused to form a leaf-like organ which bore ovules on its margins.There are some theories which are based on th independene of origin of the placenta and carpel.The gonophyll theory as proposed by Melville(1961,1962)³.

Urug‘chilarning morfologiyasi ham nihoyatda xilma – xil bо‘lib, sistematik belgi va changlanishga moslashish xususiyatlariga ega. Ba’zi о‘simlik gullarida bir necha ayrim urug‘chilar bо‘ladi. Ana shunday о‘zaro bir – birlari bilan qо‘shilmagan urug‘chilar apokorp (ayiqtovondoshlar, ra’noguldoshlarda), bir – birlari bilan qо‘shilib ketgan mevabarglardan hosil bо‘lgan ginetsey senokarp ginetsey deyiladi. Mevabarglar bir – birlari bilan turlicha birikishi mumkin. Shuning uchun ham senokarp ginetseyning bir necha turlari ajratiladi. Agarda har bir mevabarg qо‘shilishidan yopiq uya hosil bо‘lsa, sinkarp urug‘chi deb aytiladi. Tugunchadagi uyalar soni urug‘chini hosil qilgan mevabarglar soniga tengdir. Mevabarglar faqat chekka tomonlari qо‘shilib, bitta umumiy tuguncha bо‘shligi hosil qilsa, parakarp ginetsey deyiladi. Sinkarp urug‘chidan lizikarp urug‘chi kelib chiqqan. Urug‘kurtakning tuzilishi va turlari. Urug‘kurtakning ichki tuzilishida quydagi tarkibiy qismlar ajratiladi. Urug‘bandi, nusellus, integument,mikropil va xalaza. Urug‘bandi urug‘kurtakning qisqa oyoqchasi bо‘lib, u yordamida platsentaga birikadi. Urug‘kurtakning urug‘bandig birikkan joyi chok deb ataladi. Nusellus – urug‘kurtakning о‘rta qismini egallab turuvchi parenxima tо‘qimasidan iborat. Nusellusning atrofida kо‘p hujayrali qoplamlar – integument bilan о‘ralgan. Gulli о‘simliklarning evolyusiyasi jarayonida nusellusning qobig‘i yupqalashib borgan. Integument kо‘pchilik ikki pallalilarda bir qavat, bir pallali о‘simliklarda esa odatda ikki qavatdan iborat. Integumentlar nusellusni yaxlit о‘rab olmay, balki ularning uchlari birikmay qolib, chang yо‘lini (mikropil) hosil qiladi. Chang yо‘lining qarama – qarshi tomoni xalaza deb ataladi.

Urug‘kurtagining tuzilishi

Megasporogenez. Megasporalar deb ataladigan maxsus yirik hujayralarning hosil bо‘lishidan iborat murakkab jarayon. Urug‘kurtak taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida, nusellus va integumentlar hosil bо‘lishidan avval, bitta hujayra о‘zining yirikligi va quyuq sitoplazma hamda yirik mag‘izga ega bо‘lishi bilan ajralib turadi. U arxesporial yoki megasporalar hosil qiluvchi ona hujayra hisobalnadi. Uruhkurtakda meyoz bо‘linish kuzatilib, bunda ona hujayra tez о‘sadi va keyin ikki marta bо‘linishidan sо‘ng tо‘rtta gaploid hujayra – megasporalar tetradasi hosil bо‘ladi. Bu hujayralar dastlab bir tik qatorda joylashib, deyarli bir xil о‘lchamga ega bо‘ladi. Keyinchalik ularda notekis о‘sish kuzatiladi. Eng pastda joylashgan hujayra tez о‘sishni davom ettirib, qolgan uchta hujayrani siqib qо‘yadi. Natijada qolgan hujayralar о‘sishdan tо‘xtab erib ketadiY. Yaxshi о‘sayotgan hujayra, ya’ni megaspora о‘sishni davom ettirib katta о‘zgarishlarga uchraydi. Natijada murtak qopchasi shakllanadi. Murtak qopchasi hosil bо‘lishida megasporaning mag‘zi ketma-ket uch marta bо‘linadi. Rosmana shakllangan murtak qopchasining bir qutbida 4 ta, ikkinchi qutbida ham 4 ta yadrodan iborat 8 ta qutbiy hujayralarga ega bо‘ladi.
Urug‘lanish jarayotidan avval qutblardan bittadan mag‘izlar murtak qopchasining о‘rtasiga kelib о‘zaro qо‘shiladi va bitta mag‘iz, ya’ni murtak qopchasining ikkilamchi yoki markaziy mag‘zini hosil qiladi. Keyinchalik murtak qopchisidagi 7 ta mag‘izni sitoplazma hrab oladi. Shunday qilib, murtak qopchasida 7 ta qobiqsiz hujayralar kelib chiqadi. Miropilga yaqin joylashgan hujayralardan biri yirik bо‘lib, uni tuxum hujayra, qolgan ikkitasi esa (uning ikki yonida joylashgan) sinergidlar deb ataladi. Murtak qopchasining xalaza tomonidagi hujayralar antipodlar deyiladi. Markazda esa markaziy yoki ikkilamchi mag‘iz joylashadi. Ana shu holatdagi murtak qopchasi gulli о‘simliklarning urg‘ochi jinsiy nasli gametofitdir.