Mavzu: Fuqarolik huquqida Fuqarolik huquqiy munosabatlar

Huquq layoqatining boshlanishi va tamom bo`lishi 
Huquq layoqati kishi tug`ilganidan to o`limigacha undan ajralmaydi, u bilan 
birga bo`ladi. Yangi tug`ilgan chaqaloq ham har xil huquqlarga, chunonchi, 
yashash huquqi, ovqatlanish huquqi, erkin bo`lish huquqi kabi qator tabiiy 
huquqlarga, shu jumladan, ota-onalardan tarbiya olish va boshqa huquqlarga ega 
bo`ladi. Aqli zaif va ruhiy xastalar ham huquq subyekti bo`lib hisoblanadi. Ular, 
xususan, davolanish, pensiya olish va boshqa huquqlarga ega. Ularning mulkiy 
huquqlari to`liq hajmda saqlanadi. 
Kishi tug`ilishi bilan uning hayoti boshlanganidek, tug`ilishi bilan huquq 
subyekti sifatida yashashi ham boshlanadi. Kishining tug`ilish fakti muhim yuridik 
ahamiyatga ega bo`lganligi tufayli bolaning tug`ilishi fuqarolik holati 
dalolatnomalarini yozish bo`limida (FHDYO) davlat ro`yxatidan o`tkaziladi. 
Ro`yxatdan o`tkazilmaslik tug`ilgan bolaning huquqiga ta'sir etmaydi, faqat uning 
huquqlarini ro`yobga chiqarish uchun zarur harakatlarni amalga oshirishda 
qiyinchilik tug`diradi. 
Kishining huquq layoqati uning tug`ilishi bilan boshlansa ham, qonun ba'zi 
hollarda hali tug`ilmagan bolaning – kelgusidagi huquq subyektining manfaatlarini 
ham e'tiborga oladi va qo`riqlaydi. Masalan, qonunga asosan meros qoldiruvchi 
vafot etgan, ya'ni qonun belgilangan tartibda meros ochilganidan so`ng tug`ilgan 
bolalari ham voris bo`la oladilar (FKning 1118-moddasi). Uy-joy kodeksida 
ko`rsatilganidek, fuqarolarga uy-joy berilganida, turar-joy hajmini belgilashda 
oilada homilador ayollarning bo`lishi ham hisobga olinadi. 
Huquq layoqati kishi, ya'ni huquq subyekti vafot etishi bilan tamom bo`ladi. 
O`lgan kishining to o`limiga qadar ixtiyorida bo`lgan huquq va zimmasidagi 
majburiyatlarning bir qismi (mulkiy, shaxsiy huquq va majburiyatlari) bekor 

---

28 
bo`ladi, shu bilan birga ba'zi mulkiy huquqlar vorislarga o`tadi. O`lim qator 
huquqiy oqibatlar tug`diradigan faktdir. Shuning uchun o`lim ham tug`ilish singari 
fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish bo`limi (FHDYO) da oila qonunchiligiga 
muvofiq qayd etiladi. 
Normal tartibda guvohlantirilgan o`lim hollaridan tashqari, qonun fuqaroni 
bedarak yo`qolgan deb topish va vafot etgan deb e'lon qilish institutini ham 
belgilaydi. 
Fuqarolarning muomala layoqati 
Muomala layoqati fuqarolarning o`z harakatlari bilan fuqarolik huquqlarini 
olish, amalga oshirish, o`zlari uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish va 
ularni bajarish layoqatidir (FKning 22-moddasi). Muomala layoqatini yuridik 
harakatlar qilish, ya'ni qonun bo`yicha ma'lum huquqiy oqibatlar qilish layoqati 
deb ham ta'riflash mumkin (masalan, shartnomalar tuzish, yetkazilgan zararni 
to`lash va hokazolar). 
Muomala layoqatining huquq layoqatidan farqi shuki, barcha fuqarolar ham 
muomala layoqatiga ega bo`lavermaydilar. Muomala layoqatiga ega bo`lishning 
sharti shundan iboratki, muomala layoqatiga ega bo`lgan fuqarolar aqli rasolik 
bilan o`z harakatlarining oqibatlarini tushunib harakat qiladilar. Ma'lumki, yangi 
tug`ilgan bola to`la huquq layoqatiga ega bo`lsa ham, o`z harakatlari bilan bironta 
huquq va majburiyat olmaydi. Ongli harakatlar qilish layoqati faqat ma'lum yoshga 
yetgandan keyingina boshlanadi. Binobarin, fuqarolik muomala layoqatining 
fuqaro to`la hajmda voyaga yetish bilan vujudga kelishini ko`rsatadi. Voyaga 
yetish 18 yoshga to`lish bilan boshlanadi. Bu yoshga yetish bilan kishi fuqarolik-
huquqiy munosabatlarda, jumladan, mulkiy munosabatlarda to`la qatnashuvchigina 
bo`lib qolmay, siyosiy huquqlar bilan birga, boshqa fuqarolik huquqlari va 
majburiyatlarini ham oladi. 
Qonun voyaga yetish yoshini belgilash bilan bir qatorda, voyaga yetgunga 
qadar qonuniy asosda nikohdan o`tgan fuqaro nikohdan o`tgan vaqtdan e'tiboran 
to`la hajmda muomala layoqatiga ega bo`lishini ham belgilaydi (FKning 22-
moddasi). 

---

29 
Voyaga yetgan fuqarolar teng darajada muomalaga layoqatli hisoblanadilar. 
Fuqarolarning muomala layoqati faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va 
tartibdagina cheklanishi mumkin. Fuqaroning muomala layoqatini cheklashga 
qaratilgan bitimlar o`z o`zidan haqiqiy emas (FKning 23-moddasi). 
To`la muomala layoqati yuqorida ko`rsatilganidek, o`n sakkiz yoshga yetgan 
fuqarolarga berilgani sababli bu yoshga to`lmagan shaxslarning huquqiy holatini 
belgilashda ular ikkiga bo`linib, ya'ni o`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga 
yetmagan va o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmagan 
shaxslar muomala layoqati o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. 
O`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar (kichik yoshdagi bolalar) to`la 
ravishda muomalaga layoqatsiz hisoblanadilar. 
Olti yoshdan o`n to`rt yoshgacha bo`lgan bolalar: 
1) mayda maishiy bitimlar; 
2) tekin manfaat ko`rishga qaratilgan, notarial guvohlantirish yoki davlat 
ro`yxatidan o`tkazishni talab qilmaydigan bitimlar; 
3) qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan muayyan 
maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan mablag`larni tasarruf etish 
borasidagi bitimlarni amalga oshirishga haqlidirlar (FKning 29-moddasi). 
N.Ashurovaning fikricha, kichik yoshdagi bolalar mustaqil tuza oladigan mayda 
maishiy bitim deganda, bola yoki uning oila a'zolarining odatdagi, xar kungi 
ehtiyojini qondirishga qaratilgan va yuqori bo`lmagan bahodagi bitim tushuniladi. 
Bitimning mayda maishiy bitim ekanligini belgilovchi ikki shart mavjud bo`lishi 
talab etiladi. Birinchisi, odatdagi, har kungi ehtiyojlarni qondirishga qaratilganligi 
va ikkinchisi, yuqori bo`lmagan bahoda bo`lishi talab etiladi
1
. 
O`n to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar uchun bitimlarni ularning 
nomidan ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari tuzadilar. 
Birovga yetkazilgan zararlari uchun ham kichik yoshdagi bolalar javobgar 
bo`lmaydilar. Ular uchun ota-onalari yoki boshqa nazoratchilari javobgardir. O`n 
1
Ашурова Н. Муомала лаёқати. // Ҳаёт ва қонун. 2003. № 2. -47 б.

---

30 
to`rt yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlarning banklarga omonat qo`yish va 
ularni tasarruf qilish huquqlari qonun bilan belgilanadi. 
O`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar 
(o`smirlar) qisman muomalaga layoqatli bo`lib, qonuniy vakillari (ota-onalari, 
farzandlikka oluvchilari yoki homiylari) ning roziligi bo`lgan taqdirda o`z 
harakatlari bilan huquq va majburiyatlar olishlari mumkin. 
O`smirlar bitimlarni ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki homiylarining 
roziligi bilan tuzadilar. Ammo ular mustaqil ravishda o`zlarining ish haqlari yoki 
stipendiyalarini tasarruf qilishga, o`z asarlari, ixtirolariga bo`lgan mualliflik hamda 
ixtirochilik huquqlarini, o`z kashfiyotlariga bo`lgan huquqlarini amalga oshirishga, 
kredit muassasalariga mablag`lar qo`yish va ularni tasarruf etishga, shuningdek, 
mayda maishiy bitimlarni tuzishga haqlidirlar. Ular 16 yoshdan kooperativlarga 
a'zo bo`lib kirishlari mumkin. 
Yetarli asoslar mavjud bo`lganida sud qonuniy vakillari yoxud vasiylik va 
homiylik organining iltimosnomasiga ko`ra o`smirning o`z ish haqi yoki 
stipendiyasini mustaqil tasarruf qilish huquqini cheklashi yoki bu huquqdan 
mahrum etishi mumkin (FKning 27-moddasi 8-bandi). 
O`smirlar boshqa shaxslarga yetkazilgan zararlari uchun FK bilan belgilangan 
tartibda javobgar bo`ladilar. 
Ruhiy kasallar va aqli zaiflar to`la hajmda muomalaga layoqatsiz 
hisoblanadilar. Ongli harakatlar qilish va o`z harakatlarining yuridik oqibatlarini 
hisobga olish layoqati (muomala layoqati) ga, ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi 
sababli ega bo`lmagan fuqaro – muomala layoqatiga ega emas deb tanilishi 
mumkin. Har qanday ruhiy kasallik yoki aqli zaiflik fuqaroni ongli harakatlar 
qilish va fuqarolik muomalasida qatnashish layoqatidan mahrum qilmaydi. Ruhiy 
holat buzilishi faktining o`zigina kishini muomalaga layoqatsiz deb topishga asos 
bo`lmaydi. FKda ko`rsatilishicha, ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli o`z 
harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni idora qila olmaydigan 
fuqaro sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilishi mumkin, shu munosabat 
bilan unga nisbatan vasiylik belgilanadi (FKning 30-moddasi).

---

31 
Ruhiy kasalni yoki aqli zaif kishini sud tomonidan tayinlangan psixiator 
(ruhshunos) larning ishtiroki bilan bo`ladigan maxsus komissiya tomonidan ko`rib 
tekshirish va uning natijalari haqida dalolatnoma tuzish sud tomonidan muomalaga 
layoqatsiz deb topish haqida hal qiluv qarori chiqarish uchun asos bo`ladi. 
Muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqaro nomidan bitimlarni ularning vasiylari 
tuzadilar. 
Fuqaroning muomalaga layoqatsiz deb topilishiga sabab bo`lgan asoslar bekor 
bo`lsa, sud uni muomalaga layoqatli deb topadi va belgilangan vasiylikni bekor 
qiladi (FKning 30-moddasi). Qonun ba'zi hollarda voyaga yetgan fuqarolarning 
muomala layoqatini cheklash hollarini nazarda tutadi, chunonchi, FKning 31-
moddasida ko`rsatilishicha, spirtli ichimliklarni yoki giyohvandlik vositalarini 
suiiste'mol qilish natijasida o`z oilasini og`ir moddiy ahvolga solib qo`yayotgan 
fuqaroning muomalaga layoqati FPKda belgilangan tartibda sud tomonidan 
cheklab qo`yilishi mumkin. Bunday holda u mayda maishiy bitimlarni istisno 
qilganda, qolgan bitimlarni homiyning roziligisiz tuza olmaydi. 
Agar fuqaro spirtli ichimlik yoki narkotik moddalarni suiiste'mol qilishni 
tashlasa, sud uning muomalaga layoqati cheklanganligini bekor qiladi. Sud 
qaroriga asosan unga nisbatan belgilangan homiylik ham bekor qilinadi.