Mavzu: Fransiyada Lyudovik XIV ning ichki va tashqi siyosati Kirish

II BOB Lydovik XIV absolutizmi va uning tashqi siyosati


2.1. Lyudovik XIV absolutizmi

Fransiyada absolutizmning vujudga kelishi mamlakatning ijtimoiy-huquqiy tuzilishida chuqur o‘zgarishlarga sabab bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar, av-valo, kapitalistik munosabatlarning tug‘ilishi bilan kelib chiqqan edi. Kapitalizmning tarkib topishi sanoatda va savdoda tezroq kechgan, qishloq xo‘jaligida uning uchun yerga nisbatan feodal mulkchilik katta to‘siq bo‘lib qolgandi. Mamlakatning tabaqaviy tuzumi ijtimoiy taraqqiyotga jiddiy to‘sqinlik qilmoqda va kapitalizm rivojlanishi ehtiyojlariga qarama-qarshi chiqmoqda edi. Absolutizmdan mustahkamlanib borayotgan burjuaziya ham man-faatdor edi. Burjuaziya hali siyosiy hokimiyatga da’vo qila olmas, lekin u feodallarning o‘zboshimchaliklaridan va XVI asrdagi Reformatsiya muno-sabati bilan qo‘zg‘algan diniy urushlardan qirol himoyasiga muhtoj edi. Tinchlik, adolat va ijtimoiy tartib o‘rnatilishi fransuz dehqonlarining eng asosiy orzu-umidi edi. Bu dehqonlarning ko‘z o‘ngida faqat kuchli va rahmdil qirol hokimiyati tomonidangina amalga oshirilishi mumkin bo‘lib ko‘rinardi¹⁶.

Qirolning ichki va tashqi muholiflari tugatilgach, yagona ma'naviy va milliy o‘zlikni anglash keng fransuzlar ommasini toj-taxt atrofida jipslash-tirgach, qirol hokimiyati jamiyatda va davlatda o‘z mavqeini juda mustah-kamlab olishga sazovor bo‘lgan. Qirol hokimiyati keng jamoatchilik om-masiga tayanib absolutizmga o‘tish davrida katta siyosiy kuchga va hatto o‘zini tug‘dirgan jamiyatda nisbatan mustaqillikka ega bo‘lib olgan.
Absolut monarxiya davrida oliy siyosiy hokimiyat butunlay va to‘liq qirolga o‘tgan va u hech qanday davlat organi bilan taqsimlanma-gandi. Mutlaq hokimiyatga ega bo‘lish uchun qirolga feodallar oligarxiyasi va katolik cherkovning siyosiy oppozitsiya-sini bartaraf etishi, tabaqa-vakillik muassasalarini tugatishi, markazlashgan byurokratik apparat, doimiy armiya, politsiya ta’sis etishi zarur edi
1667 yilgi qirol ordonansi bilan shunday qoida o‘rnatiladiki, bunga ko‘ra, qirol ordonansi chiqqandan so‘ng faqat ma’lum muddat ichida remonstratsiya qilinishi mumkin edi va ikkinchi marta (qayta) remonstrat-siyaga yo‘l qo‘yilmasdi. 1668 yilda qirol Ludovik XIV Parij parlamentiga kelib, uning arxividan Fronda davridagi, ya’ni XVII asr o‘rtalarida abso-lutizmga qarshi chiqishlarga taalluqli barcha protokollarni o‘z qo‘li bilan olib tashlagan. 1673 yilda Ludovik XIV tomonidan shunday qoida o‘rnatil-diki, parlament endi qirol hujjatlarini ro‘yxatdan o‘tkazishni rad etish huquqiga ega emas, remonstratsiya esa faqat alohida bayon qilinishi mum-kin edi. Bu amalda parlamentni muhim imtiyozlaridan - qirol qonunlariga protest keltirish va ularni rad etish huquqlaridan mahrum qildi.
Qirol hokimiyati va uning muayyan vakolatlari xarakteri haqidagi umumiy tasavvurlar ham o‘zgardi. General shtatlarning taklifi bo‘yicha fransuz monarxiyasi ilohiy deb e’lon qilinib, qirol hokimiyatiga esa mu-qaddas deb qaraladigan bo‘ldi. Qirolning yangi: "qirol xudoning sahovati" degan rasmiy unvoni joriy etildi. Qirol hokimiyatining suvereniteti va cheklanmaganligi haqidagi tasavvurlar batamom o‘rnatildi. XVII asrning ikkinchi yarmida Fransiyada cheklanmagan yoki absolut monarxiya uzil-kesil qaror topgan, mamlakatni boshqarish ishi butunlay va to‘liq qirol qo‘liga o‘tgan. Ayniqsa, Ludovik XIV qirollik qilgan (1643-1715) yillar absolut monarxiyaning eng kuchaygan davri bo‘ldi. Bu holat Ludovik XIV ning: "Davlat mening o‘zim" degan so‘zlari bilan ham tasdiqlanadi.
Absolutizm ilohiy huquqqa tayanadi degan qarashlar qirolning shaxsiy hokimiyatchilikka va despotizmga asoslanadi degani emas edi. Qirolning imtiyozlari qonuniy tartib doirasidan chetga chiqmasligi lozim edi va "qirol Davlat uchun xizmat qiladi" deb hisoblanardi.¹⁷ 1649 yilning 15 martida kutilmagan holda sulh shartnomasi e’lon qilindi, bu shartnoma aslida parlamentning taslim bo‘lishi edi. Saroy ahli Parijga tantanali sur’atda kirib keldi. "Parlament Frondasi" tamom bo‘ldi. Burjuaziya yo‘lboshchilarining o‘zlari kurashni davom ettirishni to‘xtatib, taslim bo‘ldi. Bu jihatdan qaraganda. Bardodagi voqealar ayniqsa xarakterlidir. Bardodada ministrlar ham qirol huzurida yuridik jiqatdan Rishele yoki Mazarini ishg‘ol qilgan mavqeidan mutlaqo boshqacha bir mavqeini ishg‘ol kilib keldilar. Qirol garchi masalaning mohiyati bilan mutlaqo qiziqmasa ham, hatto eng ahamiyatsiz bo‘lgan davlat hujjatlariga ham shaxsan o‘zi imzo chekar edi, ministrlar unga biron narsa to‘g‘risida aslo hech qanday e’tiroz bildira olmas edi. Ikkinchidan, Lyudovik XIV ning 60-yillarda parlamentlarni, birinchi navbatda Parij parlamentini ilgari vaqtlardagi siyosiy mavqeidan va hatto ilgari vaqtlardagi "oliy tribunallari" degan dabdabali nomdan sekin-asta mahrum eta boshladi. Parij parlamentining ba’zi a’zolari surgun qila boshlandi. Bu vaqtlarda parlamentlar siyosiy hayotda burjua oppozitsiyasining qisman jarchisi bo‘lib xizmat qilgan bo‘lsa, endilikda ular byurokratik muassasa bo‘lib qolishi kerak edi. ¹⁸
1668 yilda Lyudovik XIV ning parlamentga kirib, protokollar daftaridan Fronda davriga loyiq bo‘lgan hamma varaqlarini o‘z qo‘li bilan yirtib tashladi va Lyudovik XIV ning parlament mansabdorlariga qaratilgan: "Janoblar siz o‘zingizni davlat deb o‘ylaysizmi"? "Davlat-men bo‘laman"! Degan mashhur so‘zlarini shu paytda aytgan edi. 1673 yilda parlament o‘zining asosiy huquqlaridan, uni siyosiy kuchga aylantirgan huquqdan, ya’ni qirol chiqargan qonunlarni to‘xtatish va bu qonunlar ustiga o‘z e’tirozlarini yozib qo‘yish huquqidan mahrum etildi. Bu erdagi harakat yo‘lboshchilari ingliz Levellerlari bilan mustahkam aloqada bo‘ldilar va ularning g‘oyalarini, jumladan yalpi saylov huquqi berish talabini qabul qildilar. Manufaktura-kapitalistik ukladning mavjudligi eski hukmron ishlab chiqarish munosabatlari bilan ishlab chiqaruvchi kuchlarning yangi xarakteri o‘rtasidagi muvofiqsizlik tug‘ilganini ko‘rsatdi, bu muvofiqsizlik fransuz burjuaziyasi ayrim doiralarining feodal-absolyutik rejimga qarshi bosh ko‘tarishga qarshi bo‘ldi. Biroq bu uklad feodalizmning revolyusion yo‘l bilan ag‘darilishi batamom ob’ektiv imkoniyatga va zaruratga aylantiradigan darajada rivojlanmagan edi. Garchi revolyusion harakatlar ko‘tarilgan va revolyusion g‘oyalar vujudga kelayottan bo‘lsa-da, lekin u vaqtda burjuaziya hali 150 yildan beri o‘ynagan rolini bajara oladigan sinf bo‘lib etishmagan edi.
Lyudovik XIV tomonidan o‘z hukmronligi davrining boshidan oxirigacha olib boriladigan ichki siyosatining asosiy vazifasi dvoryanlarning markazlashgan diktatura o‘rnatishga qaratilgan dasturni amalga oshirishdan iborat bo‘ldi. ¹⁹
Birinchidan Mazarini o‘lishi bilanoq Lyudovik XIV bundan buyon "o‘zimning birinchi ministrim o‘zim bo‘laman" deb aytdi. Bu quruq gap emas edi. hatto Kolber va Luvua kabi eng obro‘li kishilarni sekin sotib odmoqchi bo‘lgan Lyudovik XIV keyinchalik bu rejadan qaytishga majbur bo‘ldi. 1663-1664 yillarda rotyurerblarga 1631 yildan keyin berilgan dvoryanlik unvoni hamda barcha feodallik unvoni huquqlarining qonuniy emasligi joylarda tekshirishdan o‘tkazildi. Bu tadbirlar, ayniqsa parlamentni jazolash dastlabki vaqtlarda qirol qo‘lidagi hokimiyatni ham kuchaytirdi, lekin bu tadbirlar ham o‘zining yomon tomoni bilan qirolning obro‘yini tushurdi, chunki dvoryanlar burjuaziyaning‘ yuqori tabaqalari bilan bog‘laydigan aloqa vositalarini zaiflashtirdi. Lyudovik XIV «moliyachilar» ni ham surib chiqardi. ²⁰
1661 yilda Lyudovik XIV syurendan Nikolay Fukeni kora kursiga bir kancha katta va kichik moliyachi yordamchilar bilan o‘tkazib, Bastiliyaga yubordi. Xukm qilinganlarning barcha boyliklari xazina foydasiga tortib olindi. Bundan, tashqari davlatning qarzlari o‘zboshimchalik bilan bekor qidindi, davlatiing olgan qarzlari uchun to‘lanadigan foizi kamaytirildi. ²¹