Mavzu: Foydali qazilma konlarining shakllari va yotish

1.4-rasm. Ruda tanalarining yotish shakllari:
a-yertomir; b-shtok; d-linza; e-insimon.
Qatlamlarning Yer qobig'ida joylashish holati ularning yotish elementlari orqali aniq- lanadi. Qatlamning cho'ziqligi, og'ishi, og'ish burchagi, qalinligi uning asosiy ele- mentlaridir.
Qatlamning uzunligi (uzunlik bo'yicha o'lchami) qatlam cho'ziqligi deyiladi. Qat­lamning gorizontal tekislik bilan kesishish chizig'i esa, cho'ziqlik chizig'i deb ataladi.
Qatlam tekisligida cho'ziqlik chizig'iga tik yotgan chiziq og'ish chizig'i, ushbu chiziqning yo'nalishi esa, qatlam og'ishi deyiladi.
Og'ish chizig'i bilan gorizontal tekislik o'rtasida hosil bo'lgan burchak qatlam og'ish burchagi deb yuritiladi (1.5-rasm).



yotish burchagi

gprizonta! sath

1.5-rasm. Qatlamning yotish elementlari.
Foydali qazilmalarning yotish shakllari va qazib olish usullariga nisbatan qatlamlarini gorizontal, qiyaroq, qiya, o'ta qiya va tik guruhlariga ajratiladi (1.1-jadval).

ko'mir qatlami

1.1-jadval

Foydali qazilma yotqiziqlarining og'ish burchagi bo'yicha tasnifi

Og'ish burchagi bo'yicha qatlam ko'rinishi (tipi)	Og'ish burchagi, gradus
	Ko'mir qatlamlari		Ruda konlari
	Yerosti usulida qazish	Ochiq usulda qazish
Gorizontal	0-3	0	0
Qiyaroq (yotiq)	3-18	10 gacha	25 gacha
Qiya	19-35	10-30	25-45
O'ta qiya	36-55	-	-
Tik	56-90	31-90	46-90

Tasnifdagi tafovutlar qatlam va foydali qazilma yotqiziq- larini qazib olish usuli va texnologiyasiga bog'liqdir.

Foydali qazilma qatlami (yotqizig'i) qalinligi deganda, qatlamni chegaralovchi tekisliklar orasiga tik o'tkazilgan chiziq uzunligi tushuniladi.
Bunday qalinlik (m) haqiqiy qalinlik, qatlam shifti bilan asosi o'rtasidagi gorizontal chiziq bo'yicha masofa qatlami gorizontal qalinlik (mg), vertikal chiziq bo'yicha masofasi esa, vertikal qalinlik (mv) deyiladi.
Qatlam qalinligi, ko'pincha, o'zgaruvchan bo'ladi, ya'ni bir joyda qalin bo'lsa, ikkinchi joyda yupqaroq, uchinchi joyda esa, yanada yupqaroq bo'lishi mumkin. Shu sababli konchilik amaliyotida o'rtacha qalinlik (mor) atamasidan foydalaniladi.
Ko'mir qatlamlari va ruda yotqiziqlarining qalinlik bo'yicha tasnifi 1.2-jadvalda keltirilgan.
1.2-jadval
Foydali qazilma yotqiziqlarining qalinlik bo'yicha tasnifi

Qalinlik bo'yicha qatlam (yotqiziq) rusumlari	Qalinlik, m
	Ko'mir qatlamlari				Ruda konlari
	Yerosti usulida qazish	Ochiq usulda qazib olishda
		Gorizontal va yotiq	Qiya va o'ta qiya
Juda yupqa	0,7 gacha	-	-	0,6 gacha
Juda kichik qalinlik	-	3-5 gacha	15-20 gacha	-
Yupqa	0,71-1,2	-	-	0,6-2
Kichik qalinlik	-	6-20	25-75	-
O'rtacha qalinlik	1,21-3,5	20-40	75-100	2-5
Qalin	>3,5	-	-	5-20
Juda qalin	-	-	-	>20
Katta qalinlik	-	>40	>100	-

Foydali qazilma yotqiziqlarining yotish elementlari o'ta o'zgaruvchan bo'lib, ko'mir konlarida ular ruda konlariga nisbatan sezilarli darajada kamroq o'zgaradi, ruda konlarida esa, yotish elementlari keng miqyosda o'zgaradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Sagatov.H.N “Kon ishlari asoslari”
   
2. 
   Isamuhammedov.U.A. “Kon ishi asoslari”
   
3. 
   Internet manzillar: library.ziyonet.uz
   
4. 
   Internet manzillar: fayllar.org