Mavzu: fermentlar

2. 
Fermentlarning tasnifi va nomenklaturasi
 
Inson amaliy faoliyatida, xom-ashyoni qayta ishlash va oziq-ovqat 
tayyorlashda har xil fermentativ jarayonlardan foydalanib kelgan. Non 
yopishda, achitqi zamburug’lardan, O’rta Osiyoda sumalak pishirishda 
unayotgan bug’doy donidan olingan shiralardan foydalanish kishilarga 
qadim zamondan ma’lum bo’lgan. Ammo fermentativ jarayonlar faqat 
XVIII asming ikkinchi yarmidan ilmiy asosda o’rganila boshlandi. 1836- 
98 yilda Shvann tomonidan oshqozon shirasi tarkibida go’sht oqsillarini 
parchalovchi ferment pepsin borligini aniqland . Demak, 1814 yili 
K.S.Kirxgof unayotgan arpa donidan ajratib olingan shira kraxmalni 
shakargacha parchalash xususiyatiga ega ekanligini birinchi bo’lib 
aniqlagan hamda bu kashfiyoti bilan fermentlar haqidagi fanga asos 
solgan. 1926 yili Samner birinchi bo’lib ureaza fermentini kristall holda 
ajratib olgan va uni oqsil tabiatga ega ekanligini aniqladi. Hozirgi vaqtda 
3000 ga yaqin turli fermentlar aniqlangan va 300 ga yaqini kristall holda 
ajratib olingan
.[3,4] 
1837-yili Payyen va Perso ulami ajratib olgan va termolabilligini 
aniqlaganlar. Shu yili Berselius fermentlarni anorganik katalizatorlar bilan 
solishtiradi. M.M. Manaseina, G. Buxner va E. Buxner bu yo'nalishdagi 
ishlami davom ettiradilar, 1894-yilda 111 Modda almashinuv- Bakterial 
ning irsiy o'zgarishlari bijg'ish Fiziologik Reaktsiyalar Energiyaninj 
o'zgarishi kinetikasi Farmakoloj Kor Biosintez Biokimy evolyut! apparat 
Kataliz 
Hujayra 
metaboiizmi 
Ovkatlanish 
. 
Makromolekulalar 
Membranalar 
ultrastrukturasi 
34-rasm. 
Fermentlar 
ahamiyati: 
Fermentlaming biologiya va tibbiyotdagi o‘mi esa E.Fisher fermentlar 
spetsifikligini «qulf-kalit» nazariyasi asosida isbotlab beradi. XX asming 
boshlarida I.P. Pavlov oshqozon-ichak yo'lidagi fermentlar nofaol - 
proferment holatda bo‘lishini, tripsinogenni enterokinaza ta’sirida 
faollanisbini ko‘rsatadi va fermentlar faolligini aniqlash nsullarini yaratadi. 
Mixaelis va МёпШ 1913-yilda fermentlar ta’sir etish mexanizmi va 
fermentativ reaksiyalar kinetikasini yaratishadi. 1926-yili Samner ureaza 
fermentini kristall holda oladi va uni oqsil tabiatligini ko‘rsatadi. 1957-yili 
Viland va Pfleyderer fermentlarni molekulyar shakllarda - izofermentlarda 
bo'lishini isbotlaydilar. 1960-yilda Fillips lizotsimni uchlamchi 
strukturasini rentgenostruktur tahlil orqali aniqlaydi. 

---

5 
Fermentlar nomlanganda substratlaming oxiriga - aza suffiksi 
qo'shiladi (Dyuklo taklifi bo'yicha, 1883-y). Masalan: arginaza argininning 
gidrolizini katalizlaydi, saxaraza - saxarozaning, fosfataza - fosfo - efir 
bogiari va boshqalar. 119 Boshqa usul — katalizlanuvchi reaksiya nomiga 
- aza suffiksi qo'shiiadi. Masalan: degidrogenaza vodorodning ajralib 
chiqish reaksiyasini, gidrolaza - gidroliz reaksiyasini, transferaza - 
kimyoviy guruhlarni o'tkazish reaksiyalarini katalizlaydi. Yuqorida 
keltirilganlarga qaramasdan ba’zi fermentlar o'zlarining travial nomlarini 
saqlab qolganlar: tripsin, pepsin, katalaza, ulaming nomi katalizlanuvchi 
reaksiya turiga, shuningdek, substratning nomigato'g'ri kelmaydi. 1961-
yilda V xalqaro biokimyog'arlar kongressida fermentlaming tasnifi va 
nomenklaturasiqabul qilingan va uning asosiga quyidagi tamoyillar 
qo'yilgan: fennentning nomi o‘z ichiga olishi kerak: - substrat nomini; - 
koferment nomini; - katalizlanuvchi reaksiya turini. Masalan, ushbu 
nomenklatura bo'yicha LDG quyidagicha nomlanadi: L - laktat - NAD - 
oksidoreduktaza. Bu nomda birdaniga 3 xususiyat o'z aksini topgan: - 
substrat - laktat (sut kislota); - koferment - NAD; - reaksiya turi - substrat 
va vodorod akseptori (NAD) o'rtasida oksidlanish va qaytarilish reaksiyasi. 
Har bir fennentga barcha fermentlar ro'yxatida alohida nomer (shifr) 
berilgan. Masalan: laktatdegidrogenaza 1.1.1.27 shifriga ega. Birinchi r 
aqam sinfning nomerini, ikkinchi • sinfchaning, uchinchi - kenja sinfning, 
to'rtinchi - ko'rsatilgan guruhda egallagan o'mini ko'rsatadi. Fermentlaming 
tasnifi katalitik ta’sirga uchrayotgan reaksiya turiga asoela&gan. Barcha 
fermentlar 6 sinfga bo'linadilar: 1. Oksidoreduktaza. 2. Transferaza. 3. 
Gidrolaza. 4. Liaza. 5. Izomeraza. 6. Ligaza (sintetaza) (13-jadval). 
Fermentlaming har bir sinfi individual o'zgarishlarga bog'liq ravishda yana 
kichik sinf, kenja sinflarga bo'linadi. 
I. OKSIDOREDUKTAZAlar (degidrogenazalar). Ushbu sinf fermentlar 
14 
guruhga 
bo'linadi. 
Ular 
hujayradagi 
oksidlanishqaytarilish 
reaksiyalarini katalizlaydi va vodorod atomi, elektronlami substratdan 
oxirgi akseptorga o'tkazuvchi ko'p bosqichli reaksiyalami amalga 
oshiradilar. 
2. TRANSFERAZAlar. Guruh va molekulyar qoldiqlami bi£ birikmadan 
ikkinchisiga o‘tkazish reaksiyalarini tezlashtiradilar. Fosfotransferaza, 
aminotransferaza, metiltransferaza, formiltransferaza va boshqalar tafovut 
etiladi (200 ferment). 3. GIDROLAZAlar. Fermentlar suv biriktirish yo‘li 
bilan organik moddalaming parchalanish reaksiyalarini tezlashtiradilar. 
Ulaming 9 guruhi mavjud, 169 dan ortiq fermentlar kiradi. Ularga misol 

---

6 
bo’la oladi esterazalar, glikozidazalar, peptidazalar, amilazalar va 
boshqalar. 4. LIAZAlar. C-C, C-N, C-O va boshqa bog‘lami uzish orqali 
organik moddalaming nogidrolitik parchalanish reaksiyasini katalizlaydi. 
Bu sinf o‘z ichiga 9 guruhni oladi. 
5. 
IZOMERAZAlar. 
Ichki 
molekulyar 
o'zgarish 
jarayonlarini 
tezlashtiradilar (vodorod, fosfat va atsil guruhlarini tashish, qo'sh bog'larni 
o 'rnini o'zgartirish va boshqalar). Masalan: triozafosfatizomeraza, 
fosfoglitseromutaza va boshqalar. Bu sinf 9 guruhga bo'linadi. 6. 
LIGAZAlar (sintetazalar). Biosintetik jarayonni amalga oshirish uchun 
donor, energiya sarfi bilan kechadigan organik moddalar sintezi 
reaksiyalarini tezlashtiradi (masalan, energiya donor^ bo'lib ATF 
hisoblanadi). Sinf o'z ichiga 7 guruh fermentlarni oladi. Ligazalar CC, C-
N, C-O bog'laming hosil bo'lishini katalizlaydi (masalan, oqsil sintezida 
qatnashuvchi fermentlar). [2,3]