Mavzu: Fe’lning munosabat shakllari

FE’LNING MAYL SHAKLLARI Ish-harakatning voqelikka munosabati fe’l mayllari deyiladi. Fe’lda uchta mayl bor: 1.Xabar (ijro) mayli ish-harakatning uch zamondan birida bajarilishi yoki bajarilmasligi haqidagi xabarni bildiradi: yozdim, kelyapti. Bu mayl shaklini hosil qiluvchi maxsus qo‘shimchalar yo‘q, shuning uchun zamon va shaxs-son qo‘shimchalarni olgan fe’l xabar maylidagi fe’l hisoblanadi. 2. Buyruq-istak maylidagi fe’llar harakat-holatni bajaralish-bajarmaslik haqida buyruq, istak, maslahat, iltimos kabi ma’nolarni bildiradi. Bunday fe’llar -(a) y, -gin, -sin, -aylik, -ing(iz), -sinlar qo‘shimchalari yordamida yasaladi: yozay, o‘qiy, yozsin, boring(iz). Faqat asosdan iborat bo‘lgan 2-shaxs fe’llari ham shu mayl shalki hisoblanadi: bor, ket, o‘qi, yoz.

3. Shart maylidagi fe’llar biror harakatning bajarilishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan ish-harkatni, shuningdek, ish-harakatni bajarish - bajarmaslik haqida istak, maslahat, xohish ma’nolarini anglatadi va -sa qo‘shimchasi yordamida hosil qilinadi: olsa, yozsa, kelsa, yursak. Bu mayl orqali mayl ifodalangani uchun fe’llardan keyin edi, ekan to‘liqsiz fe’llari qo‘llanadi: kelsa edi (ba’zan kelsaydi), yozsa ekan. Bu mayldagi fe’llar sof shart ma’nosini (Kelsa, boramiz), orzu-istak (Qani endi , o‘qishga kirsam.), iltimos, maslahat (O‘sha kishini chaqirib bersangiz.), faraz (Yomg‘ir yog‘sa kerak.), payt (Tashqariga chiqsam, ukam turibdi.), buyriq-istak mayliga xos (Gapirsangiz-chi!) ma’nolarni ifodalaydi.

FE’LLARNING YASALISHI Fe’llar morfologik va sintaktik usullar bilan yasaladi. Sodda yasama fe’llar morfologik usul bilan yasaladi. Quyidagi qo‘shimchalar fe’l bo‘lmagan so‘zlardan fe’l yasaydi (qo‘shimcha yordamida fe’ldan fe’l yasalmaydi): -la qo‘shimchasi fe’ldan boshqa deyarli barcha so‘z turkumlaridan fe’l yasaydi: o‘yla (otdan), oqla(sifatdan), tezla (ravishdan), shitirla (taqlid so‘zdan), senla(olmoshdan), yarimlamoq (sondan);