Мавзу: Ёзма нутқдаги камчиликлар (2 соат)

Бўғин анализ ва синтезини ривожлантириш

Бўғин анализ ва синтезини ривожлантириш устида ишларини ёрдамчи усуллардан фойдаланишдан бошлаш лозим. Бўғин анализини шакллантиришда қуйидаги ёрдамчи воситалар таклиф қилинади, масалан, сўзларни бўғинларга ажратганда қарсак чалиш ва сўздаги бўғин сонини айтиш.
Нутқда бўғин анализини ривожлантириш жараёни сўзларда унли товушларни ажратиш ҳамда бўғинларга ажратишнинг асосий қоидаларини ўзлаштиришга асосий эътибор берилади: сўз неча унли товушдан иборат бўлса, унда шунча бўғин бўлади. Сўзни бўғинларга бўлишда унли товушларга таяниш ўқиш ва ёзувда унли товушларни тушириб қолдириш, унлиларни ўқиш каби хатоларнинг олдини олиш ва бартараф этишга имконият беради.
Унли товушлар асосида сўзларда бўғин таркибини аниқлаш малакасини шакллантириш учун унли ва ундош товушлар дифференциатсияси ҳамда нутқда унли товушларни ажратиш бўйича дастлабки ишларни олиб бориш зарур.
Унли ва ундош товушлар ҳақида, уларни фарқлашнинг (улар артикулятсия усули ва жарангдорлиги бўйича фарқлаш) асосий белгилари ҳақида тасаввурлар хосил қилинди. Мустаҳкамлаш учун қуйидаги усуллардан фойдаланиш тавсия этилади: логопед унли товушларни талаффуз этганда болалар қизил, ундош товушларни талаффуз этганда кўк байроқчани кўтарадилар.
Кейинчалик унли товушларни бўғин ва сўзларда ажратиш бўйича иш олиб борилади. Бунинг учун аввал бир бўғинли сўзлар (уй, ой, нон, нок, от) таклиф этилади. Болалар сўзларда унли товуш ва унинг ўрнини (сўз бошида, ўртасида, охирида) аниқлайдилар. Бунинг учун сўзнинг график схемасидан фойдаланиш мумкин. Болалар унли товушнинг сўздаги ўрнига қараб схеманинг боши, ўртаси, охирида белги-айланача қўядилар:

Кейин икки ва уч бўғинли сўзлар устида иш олиб борилади. Бунинг учун қуйидаги топшириқларни бериш тавсия этилади:

1. 
   Сўздаги унли товушларни айтиш. Бунинг учун талаффуз этилиши ёзилишидан фарқ қилмайдиган сўзлар.
   
2. 
   Берилган сўзда фақат унлиларни ёзиш (олма – О____А).
   
3. 
   Унли товушларни ажратиш ва шу товушга тааллуқли ҳарфларни топиш.
   
4. 
   Берилган унли товушларга тааллуқли расмларни ажратиш.
   

Бўғинларда анализ ва синтезни мустаҳкамлаш учун қуйидаги топшириқларни бериш мумкин:

1. 
   Сўзларни бўғинларга бўлиб қайтариш. Бўғинлар сонини санаш.
   
2. 
   Айтилган сўзлардаги бўғин сонини аниқлаш ва шу сонга тааллуқли рақамни кўрсатиш.
   
3. 
   Номланган расмларни икки қаторга бўғинлар сонига қараб ажратиш. Айтилишида 2 ва 3 бўғиндан иборат расмлар (анор, анжир, олхўри) тавсия этилади.
   
4. 
   Номаланган расмлардан биринчи бўғинни ажратиш ва уни ёзиш, сўнг ажратилган бўғинларни бириктириб сўзлар, гаплар тузиш ва ҳосил бўлган сўз ва гапларни ўқиш. Масалан: "олтин", "малина", "радио", "кесак", "табиат". Берилган сўзларнинг биринчи бўғинларини бириктирилганда қуйидаги сўзлар ҳосил бўлади: олма, ракета.
   
5. 
   Сўзларда тушуриб қолдирилган бўғинни расмлар ёрдамида аниқлаш.
   

ар______; _______лос; ка______; ол_____ри.

6. 
   Тартибсиз берилган бўғинлардан сўз тузиш (тар, ги, ки, бе, вуз, лам, тоб, щи). 7. Гаплардаги маълум сондаги бўғинли сўзларни ажратиш.