Mavzu: eski turkiy tilning o’ziga xos fonetik xususiyatlari mundarija kirish

4. Tilning lug‘at boyligida: 1) qadimgi turkiy tilda fors-tojik va arab so‘zlari bo‘lmagan. Eski turkiy tilda fors-tojik va arab so‘zlari qo‘llana boshlagan, eski O‘zbek tilida bunday o‘zlashmalar ancha ko‘paygan: gul, gavhar, guruch, gO‘r (fors-tojik so‘zlari), madrasa, oila,fikr, firoq, hosil(arabcha so‘zlar). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bunday o‘zlashma so‘zlarning ayrimlari eskirgan (masalan, muvallidulhamuza, handasa, tarh kabilar), ularning ornida bir qator ruscha o‘zlashma termin va atamalar paydo bo‘lgan ( kislorod, geometriya, avtobus, ramvay va b.lar); g‘) qadimgi turkiy tildagi ayrim so‘zlarning eski O‘zbek tilida tojikcha sinonimlari paydo bo‘lgan: chechak (turkiy)- gul (tojikcha), yog‘och, yig‘och (turkiy)- daraxt (tojikcha), oltin (turkiy)- tilla ( tojikcha), buloq (o‘zbekcha)-chashma (tojikcha), qirov (o‘zbekcha)- shabnam( tojikcha) kabi; q) qadimgi turkiy, eski turkiy va eski o‘zbek tillarida qisqartma so‘zlar (abbreviaturalar) bo‘lmagan. Hozirgi o‘zbek tilida bunday qisqartmalar anchagina bor: BMT, TDPU, SamDU kabi. Keyingi yillarda o‘zbek tili leksikasida IIB (Ichki ishlar bo‘limi), IIBB (Ichki ishlar bo‘limi boshqarmasi), IIV (Ichki ishlar vazirligi), DAN (Davlat avtoinspektsiya nazorati), O‘zMU (O‘zbekiston Milliy universiteti), BuxDU (Buxoro davlat universiteti), QarMII (qarshi Muhandislik-iqtisodiyot instituti) kabi yangi qisqartma nomlar ham paydo bo‘ldi; 4)O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, shuningdek, mustaqil O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy va ma`rifiy islohotlar o‘zbek tili leksikasida yana bir qator yangi so‘zlarning yuzaga kelishiga yoki ayrim eskirgan so‘zlarning qayta tiklanishiga sabab bo‘lmoqda: supermarket, fermer, aktsiyador, vazirlik, nozir, devonxona, ta`til kabilar shular jumlasidandir; O‘) rus tili va rus yozuvi ta`sirida yuzaga kelgan tok («elektor toki») va tok («uzum toki») kabi omograflar, to‘rt («miqdor son»)va tort («konditer mahsuloti») kabi omofonlar ham ko‘proq Hozirgi o‘zbek adabiy tiliga xosdir. 5.Tilning grammatik qurilishida: 1) qadimgi turkiy va eski o‘zbek adabiy tillarida ot, sifat, son, olmosh, fe`l va ravish kabi mustaqil so‘z turkumlari bo‘lgan. Bunday mustaqil so‘zlar Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham bor; 2) qadimgi turkiy va eski o‘zbek adabiy tillarida yordamchi so‘zlar – ko‘makchilar, bog‘lovchilar va yuklamalar bo‘lgan. Bunday turkumlarga xos so‘zlar Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham mavjud; q) qadimgi turkiy va eski o‘zbek tillarida undovlar va modal so‘zlar bo‘lgan. Ular Hozirgi o‘zbek adabiy tilda ham bor; 4) qadimgi turkiy tilda ham, eski O‘zbek tilida ham har bir so‘z turkumining o‘ziga xos grammatik kategoriyalari (otlarda-egalik, kelishik, son; sifatlarda- daraja; fe`llarda - shaxs-son, mayl, nisbat, zamon va b.lar) bo‘lgan. Bu xususiyatlar Hozirgi o‘zbek adabiy tiliga ham xos. Biroq, Hozirgi o‘zbek adabiy tilida qadimgi turkiy va eski o‘zbek tillaridan farq qiladigan yangi jihatlar ham uchraydi: 1) Hozirgi o‘zbek adabiy tilida morfemalar qadimgi turkiy va eski o‘zbek adabiy tillaridagiga nisbatan miqdoran ko‘p va mazmunan boydir. Masalan: qadimgi turkiy tilda o‘zakdan oldin qo‘shiluvchi affiks morfemalar (prefikslar) bo‘lmagan. Bu tipdagi morfemalar eski O‘zbek tilida va Hozirgi o‘zbek adabiy tilida uchraydi: bebosh, bevosita, bavosita (bilvosita), noo‘rin, sersuv, ergap kabi; b) eski ‘zbek adabiy tilida «-ov»,»-ev», «-ova», «-eva», «-ovna», «-evna», «- ovich», «-evich» kabi familiya va otchestvo yasovchi qo‘shimchalar bo‘lmagan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bunday qo‘shimchalar bor; v) eski o‘zbek adabiy tilida «-lar» affiksi ko‘plikni (odamlar, qishloqlar kabi), birgalikni (Karimlar kelishdi), ma`no kuchaytirilishini (suvlar oqib yotibdi), chama yoki taxminni (qirq yillar bo‘ldi kabi) ifodalagan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida esa «-lar» affiksining so‘zlarni terminlashtirish funktsiyasi ham paydo bo‘lgan: qirqquloqsimonlar, sutemizuvchilar... kabi; 2) qadimgi turkiy va eski O‘zbek adabiy tillarida singarmonizm mavjud bo‘lganligidan ko‘pchilik morfemalarning yo‘g‘on va ingichka turlari saqlangan: «-mi’z» va «-miz» ( barami‘z va kelamiz kabi), «-gan» va «-g‘on» ( kelgan va borg‘on), «-cho‘» va «-chi» (yog‘cho‘ «azani boshqaruvchi « va bedizchi- « naqqosh» kabi). Hozirgi o‘zbek adabiy tilida esa ulardan faqat bittasi standart forma sifatida saqlangan ( boramiz, kelamiz, borgan, kelgan, qo‘riqchi va ishchi kabi), «-lO‘q» va «-lik» haqida ham shu fikrni aytish mumkin; q) eski O‘zbek adabiy tilidagi ba`zi affikslar Hozirgi o‘zbek adabiy tilida qo‘llanmaydi. Masalan, «-vul» affiksi eski O‘zbek adabiy tilida qorovul, yasovul, kabi so‘zlarni yasagan, hozir esa bu affiks so‘z yasash xususiyatini yo‘qotgan; 4) qadimgi turkiy tilda bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, vosita kelishigi («-n», «-i‘», «-in», «-un», «- un», «-on», «-en»), jo‘nalish kelishigi, o‘rin-payt kelishigi, chiqish kelishigi bo‘lgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida shulardan bittasi - vosita kelishigi yo‘q. U qadimgi turkiy tilda «bilan» ko‘makchisi funktsiyasiga teng bo‘lgan: masalan, tilin sozlep, qolaq‘n eshidip («tili bilan so‘zlab, qulog‘i bilan eshitib...») kabi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining dialektal asoslari. O‘zbek tili bir qator shevalarni O‘z ichiga oladi, bunday shevalar etnolingvistik nuqtai nazardan uchta katta lahjaga -qarluq, qipchoq va O‘g‘uz lahjalariga birlashtiriladi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarkib topishida ana shu uchta lahja shevalarining ishtirok etganligi tabiiy bir holdir, ammo ulardan qaysi biri adabiy tilga ko‘proq darajada asos bo‘lganligi masalasida tilshunoslar orasida yakdillik yo‘q. tilshunoslar (masalan, prof. X. Doniyorov, dotsent B. To‘ychiboyev) adabiy tilning tayanch dialekti masalasiga boshqacharoq yondashadilar: ularning fikricha, Hozirgi o‘zbek adabiy tilining tarkib topishida qipchoq lahjasiga mansub shevalar ham faol qatnashgan, shunga ko‘ra adabiy til me`yorlariga oid ayrim masalalar (xususan, vokalizm tizimi, alifbo tuzilishi) qayta ko‘rilishi kerak. Bu mualliflarning ta`kidlashicha, Hozirgi o‘zbek adabiy tili vokalizmida 6 ta emas, 8-9 ta unli fonema bor, ular i/O‘, a/a, u/u,O‘(o) /O‘(o) kabi kontrast juftliklarni hosil qiladi2. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining grammatik qurilishida otning jO‘nalish, o‘rin-payt va chiqish kelishiklaridagi shakllari Toshkent- Farg‘ona gruppa shevalariga asoslanadi: «-ga»(j.k), «-da»(O‘-p.k) va «-dan»(ch.k) kabi. Boshqa shevalarda otning bu kelishiklaridagi shakllari quyidagicha bo‘ladi: Samarqand shevasida «-ga» formanti jO‘nalish va o‘rin-payt kelishiklari ma`nosini ifodalaydi: Buxoroga ketopti («Buxoroga»- otning jO‘nalish kelishigidagi shakli),Buxoroga O‘qopti ( «Buxoroga» – otning o‘rin-payt kelishigidagi shakli) kabi. O‘g‘uz lahjasi shevalarida «-ga» ornida «-g‘a» (qurvaqag‘a), «-ye»(tangeye), «-ne»( erkine), «-na(yanO‘na),»-

e»(uyime) formantlari ishlatiladi. Bunday har xillik tushum va qaratqich kelishiklarida ham mavjud: «-ni»/»-nO‘», «-ning»/»-nO‘ng» (qipchoq lahjasi shevalarida), «-ning»/»-ing»,»- nO‘ng»/»-O‘ng» (Iqon, qorabuloq, hazorasp shevalarida), «-ni»/»-ti»/»-pi»/»-yi»/»-mi» (Toshkent shevasida) kabi. Bunday ko‘p variantlilik adabiy tilga ko‘chirilmagan. Shuni ham aytish kerakki, ko‘pchilik shevalarda tushum va qaratqich kelishiklari deyarli farqlanmaydi. Shuning uchun ham kelishiklar soni Toshkent, Farg‘ona, Xeva-Urganch shevalarida -ota’, qarshi shevasida 4tadir. qipchoq lahjasining j-lovchi shevalarida, qarluqchigil- uyg‘ur lahjasining Iqon-qorabuloq dialektida esa ularning soni 6 taga etadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining 6 kelishikli tizimga asoslanishida ana shu lahjalarning morfologik xususiyati hisobga olingan.

XULOSA

Xulosa qilib aytganda, o‘zbek tili juda uzoq tarixga ega bo‘lib, uning hozirgi oti til tarixini o‘zida tugal aks ettirmaydi. Xuddi shunday holni boshqa turkiy (masalan, uyg‘ur, qozoq va b.) tillarda ham kuzatamiz.

Bu hodisa turkiy tillarning, shular Til tarixini o‘rganishda asos bo‘lgan yozma manbalarni avvalo lisoniy jihatdan ma’lum davrlarga xosligini belgilash muhim o‘rin egallaydi. Shu bois tilshunoslar til tarixini va yozma yodgorliklarni davrlashtirib o‘rganish masalasiga alohida e’tibor berishgan. yozma yodgorliklarni ilk bor davrlashtirish asosida talqin etildi.

Yozma manbalar tilining tahlili shundan dalolat beradiki, umumturkiy til XI-XIV asrlarga kelib ancha taraqqiy etgan. Bu davrlarda yaratilgan asarlarda qadimgi turkiy til ta’siri saqlangan bo‘lsa-da, yozma adabiy til taraqqiyotini belgilovchi o‘ziga xos ba’zi xususiyatlar, o‘zgarishlar yuzaga kelganligi kuzatiladi.

Xususan, XI-XIV asrlar birinchi yarmida yaratilgan umumturkiy tilning qoraxoniylar yoki Sharqiy Turkiston va Movarounnahr adabiy muhitiga xos “Devonu lug‘otit turk”, “Qutadg‘u bilig” kabi asarlarda qadimdan davom etib kelgan kitobiy-yozma til ta’siri ko‘proq uchraydi va ularda qarluq guruhi lahjalarining xususiyatlari ustun turadi. Shu kabi qisman o‘g‘uz-qipchoq Umumturkiy tilning XI-XIII asrlar yozma yodgorliklari tilida ham, asosan, 8 ta unli bo‘lgan. Jumladan, “Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘otit turk” kabi asarlarda buni kuzatish mumkin. XIII asr oxiri va XIV asr birinchi yarmida yaratilgan yozma yodgorliklar tilida, esa, asosan, 8-9 unli qo‘llanganligi kuzatildi. Bu tovushlar eski o‘zbek tilining keyingi davrlarida shakllana boshlagan.

Eski o‘zbek yozma adabiy tili yodgorliklarida hali qisman uchragan ayrim qadimiy va hududiy-dialektal ko‘rinishdagi morfologik farqlar esa grammatik unsurlarning asta-sekin adabiy til meyorlariga tomon yaqinlashib organligini ko‘rsatadi. muman, qadimgi umumturkiy til asosida eski o‘zbek adabiy tilining ilk fonetik, morfologik meyorlari tarkib topa boshladi va XI-XIV asrlar birinchi yarmida bu jarayon tezlashdi. Bunga eski o‘zbek yozma adabiy tilidagi qayd etilgan yozma yodgorliklar asos bo‘ldi.

Qadimgi turkiy yodgorliklari tilidagi ot va otlashgan so‘zlarda qo‘llangan elishik shakllari dastlabki davrlarda eski o‘zbek yozma adabiy tili bosqichining ba’zi yodgorliklari tilida to‘liq uchrasa-da, ko‘plarida adabiy tilning keyingi davrlaridagi taraqqiyoti uchun umumiy bo‘lgan shakllari qat’iy qo‘llanila boshlaganligi kuzatiladi. Jumladan, qadimgi turkiy til davrlaridayoq ayrim kelishiklarning leksik-grammatik shakllari iste’molda cheklana borgan. Kelishik qo‘shimchalarining bunday shakllari adabiy tilning XI-XIV asrlar bosqichi uchun qo‘llanishi xarakterli bo‘lmay qolgan.