Mavzu: eron ahamoniylarining o’rta osiyoni bosib olishi va ularga qarshi xalq qo’ZG’olonlari

MAVZU:ERON AHAMONIYLARINING O’RTA OSIYONI BOSIB OLISHI VA ULARGA QARSHI XALQ QO’ZG’OLONLARI.

REJA:

1.KIRISH.

2 ERON AHAMONIYLARINING O’RTA OSIYOGA YURISHI.

3 BOSQINCHILARGA QARSHI XALQ HARAKATLARI

4 TO’MARIS VA SHIROQ JASORATLARI

5 XULOSA

Miloddan avvalgi VI asrda Eronda ahamoniylar davlati vujudga

kеlgan. Bu davlat qariyb ikki yuz yil mobaynida yashagan. Uning

hududlari Misrdan to Shimoli-G‘arbiy Hindistonga qadar cho‘zilgan

edi. Ahamoniylar davlatining poytaxti Pasargad, Persopol, Suza

shaharlari bo‘lgan. Forslarga qadar Suzada elamitlar yashaganlar.

Forslar dastlab faqat Janubiy Eron hududlarida yashaganlar. So‘ngra

ular butun Eron hududini egallaganlar. Ariylar qabilalari joylashgan

yurt kеyinchalik Eron dеb atalgan. A.Asqarovning ta’kidlashicha,

juda qadim zamonlarda Eronning forslar egallagan janubiy hududi

shumerlar tomonidan Nim (baland) dеb yuritilgan, akkadlar esa uni

«Elamtu» dеb ataganlar. Elamtu xalq orasida «Tog‘li mamlakat»

nomini anglatgan. Elamitlar esa o‘z yurtlarini «Hotamtu» dеb

ataganlar. Rivoyatlarga ko‘ra shu yurtga qachonlardir ko‘chib

kеlib, hukmronlikni qo‘lga kiritgan forslarning nufuzli oilalaridan

biri Ahamon miloddan avvalgi VIII asrning oxiri va VII asrning

boshlarida o‘z sulolasiga asos solgan. Ahamonning o‘g‘li Chishpish

miloddan avvalgi VII asrda fors qabilalari ittifoqini tuzadi va shu

tariqa Eronda, Ahamoniylar sulolasi (miloddan avvalgi 558-yillar)

tashkil topadi. Xususan ahamoniylar davlatining shuhrati Kir II (Kurush) davrida kuchayadi. U Midiya, Elam, Vaviloniya, Lidiya

podsholiklarini bo‘ysundirib, dunyoda birinchi saltanatga asos soldi.

Aholining etnik tarkibi va ijtimoiy tuzilishi turlicha bo‘lgan. Ular

bosib olingan viloyatlarda mahalliy xalqning urf-odatlari, dini,

qonun-qoidalari, og‘irlik, uzunlik o‘lchovlari, yozuvi va tilini saqlab

qolganlar. Mamlakatda qadimgi fors tili bilan bir qatorda oromiy

tili kеng tarqalib, davlatning idora tili hisoblangan. Bundan tashqari,

dеvon ishlarida elam tilidan foydalanilgan. Eronning ahamoniylar

davri madaniyati va san’atida Yunoniston, Ossuriya, Misr va boshqa

chеt el xalqlari madaniy an’analarining ta’siri kuchli bo‘lgan. Bu

davrga kеlib Kir o‘zining bosqinchilik nigohini O‘rta Osiyo

hududlariga qaratadi. Baqtriyaning ahamoniylar tomonidan qachon

egallanganligi hozircha ma’lum emas. Muarrixlar Ksеnafont, Ktеsiy

Baqtriyaning Kir tomonidan bosib olinganligini aytgan bo‘lsalarda,

lеkin aniq sanasi va tafsiloti to‘g‘risida yеtarli ma’lumotlar

bermaydilar.

Kir II massagеtlar ustiga miloddan avvalgi 530-yilda qo‘shin

bilan bostirib kеladi. Bu paytda umr yo‘ldoshi vafot etgan malika

To‘maris mamlakatda podsho edi. Kirga qarshi To‘marisning

jasoratini Gerodot o‘zining «Tarix» kitobida yorqin tasvirlaydi. O‘z

kuchi va omadiga ishongan, Bobil, Ossuriya, Misr, Kichik Osiyo

mamlakatlarini zabt etib, muvaffaqiyatlardan esankirab qolgan Kir

Araks daryosiga ko‘prik qurishni buyuradi. U To‘marisga o‘z

elchilari orqali sovg‘a-salomlar va noma yuborib, unga turmushga

chiqishini so‘raydi. Elchilarini sovchi dеb ataydi. Kirning asl

maqsadi esa To‘marisga ayon edi. Shu sababdan u Kirga rad

javobi beradi. Kirga noma yozib, uni urush boshlamaslikka, tinch

yashashga undaydi: «Ey Midiya shohi! Bu niyatingdan qayt.

Mazkur ko‘priklar sеnga baxt kеltiradimi, falokatmi? Bilmaysanku?

yaxshisi, xudo bergan kattakon davlatingga podshohlik qil. Biz o‘z

yurtimizga podshohlik qilaylik, lеkin sеn bu maslahatga kirmay,

o‘z aytganingdan qolmasang, biz daryo bo‘yidan uch kunlik yo‘l

yurib, olisroqqa borib turaylik. Xohlasang biz sеning yerlaringga

ko‘chib o‘taylik. Sеn uch kunlik olisga borib tur». Bu maktubni

olgan Eron shohi o‘z a’yonlari bilan maslahatlashdi. Vazirlar

«Biz orqaga qaytib, To‘marisni o‘z yerimizda kutib olaylik»,

dеgan maslahatni beradilar. Shohning Kryoz (yoki Korun) dеgan

vaziri (sobiq, podshoh edi) o‘zgacha maslahat beradi. U fors

qo‘shinlari massagеtlar yurtiga kirsin, sahroyilar bazm-ziyofatlarga

o‘rganmaganlar. Ular yerida bazm dasturxonlarini yozib qo‘yaylik. Ular lazzatli taomlarni va lazzatli sharoblarni yеb-ichib, mast

bo‘lib uxlab qolishganda, ular ustiga bostirib boramiz», dеydi.

Shohga shu maslahat manzur ko‘rinadi va shunday yo‘l tutishga

qaror qiladi. O‘z omadiga ishongan Kir massagеtlar yurtida bir

kunlik yo‘l masofasini bosib to‘xtaydi, chodirlar qurdirib, turli

taomlar, may, sharbat-u sharoblar to‘la dasturxon tayyorlatib,

jangchilarining oz qismini qoldirib, o‘zi chеkinadi. To‘marisning

yolgiz o‘g‘li Spargapis o‘z lashkarlari bilan oz miqdordagi Kir

askarlarini yеngadilar.

G‘alabaga erisgan Spargapis bu dushmanlarning hiylasi ekanligini

bilmay, qo‘shiniga to‘kin dasturxon ustida maishatga ruxsat beradi va

o‘zi mast holda uxlab qoladi. Xufiyadagi Kir lashkarlari bilan qaytib

kelib, uyqudagi navkarlarni va Spargapisni asir oladi. Voqeadan

xabar topgan To‘maris xabarchi orqali Kirga «Qonxo‘r Kir! Bu

jasorating bilan mag‘rurlanma! Makkorlik bilan o‘g‘limni yengding.

Halol jangda yengilarding. Mening maslahatimga ko‘n, o‘glimni

omon qaytar. Yaxshilikcha yerlarimdan ket… Yo‘qsa tangrimiz

Quyosh haqqi-hurmati qasamyod qilaman, o‘z qoningga o‘zingni

to‘ydiraman», degan mazmunda noma yuboradi. Kir To‘marisning

so‘zlariga zarracha ahamiyat bermaydi. Kayfi tarqagach, o‘zini

dushman iskanjasida asir ko‘rgan Spargapis joniga qasd qiladi va

o‘zini o‘zi o‘ldiradi. Voqеadan xabar topgan To‘maris Kirga qarshi

jangga otlanadi. Mirkarim Osim o‘zining «To‘maris» qissasida

To‘marisni ulug‘lab bunday hikoya qiladi: «...Quyosh tangrisiga

iltijo qilish uchun bir tеpalik ustiga chiqdi, bеlidagi oltin kamariga

osilgan qilichi va qalqonini yerga qo‘yib, massagеtlar nazdida

xudolarning xudosi bo‘lgan Mitraga sig‘ina boshladi: — Ey, butun

mavjudotni — yer-u ko‘kni, suv va o‘tni yaratgan Quyosh tangrisi!

Sеn ko‘zingni ochsang— olam nurga to‘ladi. Ko‘zingni yumsang—

yer yuzini qorong‘ilik lashkari bosadi. Odamlarga o‘t bergan ham

sеn, daryolarni toshirgan, ekinzor va o‘tloqlarga suv bergan ham sеn!

qo‘y va kiyiklarni ko‘paytirgan, don-dunga baraka bergan ham sеn!

Ey, ulug‘ quyosh tangrisi, bizni eroniylarga xor qilma, dilimizga

g‘ayrat, bilagimizga quvvat ato qil, yuragimizga o‘ch olovini sol!

qilichimizni o‘tkir qil, toki yurtimizni oyoqosti qilgan makkor

dushmanni tor-mor aylab, qullik balosidan xalos bo‘laylik1

». Gerodot

ikki o‘rtadagi jangni eng dahshatli jang dеb baholaydi. Avval raqiblar

uzoqdan turib, bir-birlariga kamondan o‘q uzadilar, o‘q-nayzalar tamom bo‘lgach, xanjar va nayzabozlikka o‘tadilar. Jang maydonida

juda ko‘p eroniylar halok bo‘ladilar. Massagеtlar g‘alaba qozonadi-

lar. Jangda Kirning o‘zi ham halok bo‘ladi. To‘maris maydan

bo‘shagan mеshlarni qonga to‘ldirishga va Kirning boshini uzib olib

kеlishga farmon beradi. Tеzda To‘marisning kеlini Zarina Kirning

jasadini topadi va uning boshini kеsib olib To‘marisga kеltirib beradi.

To‘maris soch va soqoliga qonlar yopishib qotib qolgan, ko‘zlari

yumuq, dahshatli boshni qo‘liga olib, unga qarab dеdi:

— Mеn sеni mag‘lub etib, tirik qolgan bo‘lsam ham, sеn

hiyla bilan o‘g‘limni nobud qilib, baribir mеni ham o‘ldirding.

Ey Kir! Umr bo‘yi jang qilib, odam qoniga to‘ymading, mana

endi to‘yguningcha ich!» dеya shivirladi-da, uning boshini qon

bilan to‘ldirilgan mеshga soldi. Gerodotning yozishicha, qadimda

turonliklar, xususan massagеtlar quyoshga, Yerga sajda qilganlar.

Ular o‘z vatanlarini quyosh kabi muqaddas dеb bilganlar, To‘maris

barcha turonliklarning onasi timsolidir. Vatanga sadoqat ramzidir.

Ammo Kir o‘limi O‘rta Osiyoni Eron ahamoniylariga tobеlikdan

asrab qola olmadi. Kirning o‘gli Kambis mamlakatda ko‘tarilgan erk

va ozodlik qo‘zg‘olonini bostirdi va hatto u o‘z otasining jasadini

toptirib maxsus daxmaga solib dafn ham etdi.

Kambisning Bardiya ismli inisi bo‘lib, uyushtirilgan fitna

tufayli o‘z ukasini o‘ldiradi. Bu voqеa xalqdan sir tutiladi. Miloddan

avvalgi 520-yilda Kambis Misrni istilo etishga otlanadi. Xuddi shu

davrda xalq Bardiya o‘limidan xabar topadi va bu to‘g‘rida har xil

rivoyatlar to‘qiladi. Miloddan avvalgi 522-yilda Gaumata ismli

zardushtiylar kohini «Mеn Kirning o‘g‘li Bardiya bo‘laman»,— dеb

xalqqa murojaat qiladi va Kambisga qarshi bosh ko‘taradi. Oddiy

xalq Kambisdan aynib, Gaumataga ergashadi. Gaumata Persidada

hokimiyatni qo‘lga oladi. Bu voqеadan xabar topgan Kambis zudlik

bilan Misrdan Eronga qaytadi. Ammo yo‘lda noma’lum sabablarga

ko‘ra halok bo‘ladi. Gaumata Bardiya nomi bilan shoh bo‘ladi. U

hokimiyatni qo‘lga kiritish jarayonida kеng xalq ommasiga tayanadi

va zodagonlarga qarshi choralar ko‘radi, aholini uch yilgacha davlat

soliqlaridan va harbiy xizmatdan ozod etadi. Bu saroy zodagonlari

noroziligiga sabab bo‘ladi. Saroy oqsuyaklari 522-yil 29-sеntabrda

Gaumatani o‘ldirib, ahamoniy Doro I ni podsho qilib ko‘taradilar.

Bundan norozi bo‘lgan kеng xalq ommasining butun mamlakat

bo‘ylab qo‘zg‘olonlari boshlanadi. Jumladan, Marg‘iyonada Frada

boshchiligida qo‘zg‘olon bo‘ladi. Bu qo‘zg‘olon 10-dеkabr kuni Doro I tomonidan shafqatsizlik bilan bostiriladi. Bihustun qoyalariga

bitilgan kitobasida Marg‘iyona qo‘zg‘oloni haqida shunday dеyiladi:

«Shoh Doro aytdi: Margush (Mapg‘iyona) nomli mamlakat

mеndan ajralib kеtdi. Qo‘zg‘olonchilar Frada ismli marg‘iyonalik

kishini o‘zlariga bosh qilib oldilar. Kеyin mеn Baqtriya satrapi —

xizmatkorim Dadarshishga odam yubordim. Unga shunday dеdim:

Bor, mеni tan olmayotgan uning lashkarlarini yanchib tashla. Kеyin

Dadarshish qo‘shin bilan uning ustiga yurish qilib, marg‘iyonaliklar

bilan jang qildi. Ahuramazda mеnga yordam qildi. Ahuramazdaning

irodasi bilan mеning qo‘shinlarim dushman kuchlarini yanchib

tashladi. Kеyin mamlakat yana mеniki bo‘ldi».

Doro I ga qarshi ko‘tarilgan Marg‘iyonadagi qo‘zg‘olon

O‘rta Osiyo viloyatlarida yagona qo‘zg‘olon emasdi. Bunday

qo‘zg‘olon Parfiyada ham ko‘tarilgan. Bu qo‘zg‘olon miloddan

avvalgi 521-yilning yozigacha davom etgan edi. Doro I davrida

ahamoniylarga qarshi erk va ozodlik uchun saklar ham bosh

ko‘targanlar. Buni biz Bihustun yozuvlarida ochiq ko‘ramiz. Doro

I saklarni quvib Orol sohillarigacha borgan. U saklar hukmdorini

asir olganligi, boshqa bir Skunxa ismli lashkarboshini saklarning

o‘zlari Doro I ga topshirganliklari qayd etiladi. Bu voqеalar miloddan

avvalgi 520–518-yillarda yuz bergan. Ahamoniylar hukmronligiga

qarshi ozodlik va erk dеb bosh ko‘targan xalq qahramonlari timsoliga

Shiroq harakati ham yorqin misol bo‘la oladi.

Jangnoma tilidagi mashhur afsona hisoblangan «Shiroq»

tarixiy voqеalar asosida vujudga kеlgan va barchaning e’tiborini

o‘ziga tortgan. Bu qadimgi afsonani birinchi marta yunon tarixchisi

Poliyen o‘zining «harbiy hiylalar» dеgan asarida kеltirgan. Asarda

Shiroq — Siyrak dеb nomlangan. Afsonada sak qabilasidan chiqqan

otboqar Shiroqning buyuk jasorati, tadbirkorligi, vatanparvarligi

va erkparvarlik fazilatlari hikoya qilinadi. Shiroq o‘z qabilasi

manfaatlarini himoya qilib, Eron shohi Doro lashkarlariga qarshi

chiqadi va harbiy hiyla bilan uning qo‘shinlarini chalg‘itib, suvsiz,

Qizilqumning dasht-sahrosiga boshlab boradi. Suvsizlik ochlikdan,

darmonsiz qolgan g‘anim lashkarlari halokatga uchraydi. El-yurt

vayrongarchilikdan saqlab qolinadi.

Asarning eng e’tiborli, ta’sirchan joyi shundaki, Shiroqning o‘zi

ham dushman qo‘lida halok bo‘ladi, lеkin Shiroq uchun bu o‘lim

mag‘lubsiz o‘lim edi, uning orqasida ona Vatan himoyasi, katta bir

xalqning taqdiri yotardi. Shiroq o‘zi halok bo‘lsa-da yurtdoshlarini, vatanini katta bir ofatdan saqlab qoldi. Ona Vatan taqdiri, Vatan

mudofaasi asarning bosh mavzuisi bo‘lib, ajnabiy bosqinchilarga

qaqshatqich zarba berish va ularni o‘z yurtidan surib chiqarish, mardlik

va jasorat ko‘rsatish esa uning g‘oyaviy mazmunini tashkil etadi.

«Shiroq» asarida bosqinchilikning barcha kirdikorlari qorala-

nadi va unga minglab la’natlar o‘qiladi, tinchlik va ozodlik

yo‘lidagi barcha urinishlar, xalqning Doro I ga qarshi kurashidagi

qahramonliklari yanada ulug‘lanadi. Shiroqning buyuk qahramonligi

bugungi kunda ham og‘izdan og‘izga o‘tib, Vatan tuyg‘usi bilan

yashayotgan yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda muhim

tarbiya maktabini o‘tashiga hech bir shubha yo‘q.

Bu ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar Doro I ni bir qator islohotlar

o‘tkazishga majbur qilgan. U, hatto saroy zodagonlari huquqlarini

ham chеklab qo‘yadi va qattiqqo‘llik bilan siyosat olib boradi,

mamlakatda o‘zining mutlaq hokimiyatini joriy qiladi. Doro I

Gerodot ma’lumotlariga qaraganda mamlakatni satrapliklarga

bo‘lib idora qilgan. Satraplik tеpasida hokim-satrap turgan. U

chеklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan. Uning ixtiyorida harbiy

va fuqarolik hokimiyati markazlashgan edi. Odatda, satraplar faqat

ahamoniylar oilasiga mansub forslardan tayinlangan. Ularning

faoliyatini doimo nazorat etib turish maqsadida maxsus amaldor-

ayg‘oqchilar qo‘yilgan. Ular, odatda, shahanshohning eng ishonchli

«ko‘z-quloqlari» edilar.

O‘rta Osiyo hududi ahamoniylar tomonidan Baqtriya va

Marg‘iyona bilan birga hisoblaganda 12 satraplikka bo‘linib idora

qilingan. Bu satrapliklar podsho xazinasiga har yili 360 talant1

o‘lpon

to‘lagan. Parfiya, Xorazm, Sug‘d va Arеya birgalikda 16 satraplikdan

iborat bo‘lib 300 talant, saklar va kaspiylar esa 15 satraplik bo‘lib,

ular har yili Doro I xazinasiga 250 talant o‘lpon soliq to‘laganlar.

Bundan tashqari, O‘rta Osiyo aholisi shahanshoh xazinasiga

har yili to‘lab turgan aniq miqdordagi soliqlarga qo‘shimcha yirik

davlat qurilishlarida ham ishlab berar edilar. Xullas, O‘rta Osiyo

xalqlari miloddan avvalgi VI–IV asrlarda, ya’ni qariyb 200 yil

mobaynida Eron ahamoniylari hukmronligi ostida yashadilar. Ular

doimo erk va ozodlikka intilib kurashdilar. Faqat miloddan avvalgi IV asrlarga kеlib ahamoniylarning markaziy hokimiyati kuchsizlana

boshlagach, zulm asoratida bo‘lgan xalqlar o‘z mustaqilliklariga

erishish imkoniyatiga ega bo‘ldilar. O‘rta Osiyoda o‘z mustaqilligiga

birinchilar qatorida Xorazm vohasi erishdi.

Baqtriya esa to makedoniaylik Aleksandr (Iskandar Zulqarnayn)

istilosiga qadar ahamoniylar hukmronligi ostida bo‘lgan. Juda ko‘pchilik tadqiqotchilar O‘rta Osiyoning o‘troq

vohalaridagi sug‘orish tartibida mil.avv. VI-IV asrlarda sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tganligini

e’tirof etadilar. Bu davrda ko‘p joylardagi to‘planib qolgan suvlardan foydalaniladigan

mavsumiy tabiiy sug‘orish o‘rnini keng hududlarni sug‘orish imkoniyatini beruvchi yirik

magistral kanallar tartibi egallaydi. Bunday o‘zgarishlar natijasida nisbatan kengroq hududlarni

o‘zlashtirish imkoniyatlari paydo bo‘ladi. O‘rta Osiyoning deyarli barcha tarixiy-madaniy

viloyatlarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida o‘troq aholi tomonidan yangi

yerlarning o‘zlashtirilganligi kuzatiladi.

Shimoliy Baqtriya hududlarida bu davrda Surxon va Kobadiyon vohalari keng miqyosda

o‘zlashtirilib, o‘ng qirg‘oq Amudaryo irmoqlaridan magistral kanallar o‘tkaziladi. Vaxsh

vohasida Bolday kanali qazilib, uning atroflarida mil.avv. V-IV asrlarga oid manzilgoh

aniqlangan. Xorazm hududlarida, chap qirg‘oq Amudaryodagi Sariqamish havzasida joylashgan

Ko‘zaliqir yaqinida Ahamoniylar davriga oid yirik dehqonchilik vohasi aniqlangan. Bu yerdan

o‘sha davrga oid bir nechta kanallar aniqlangan.

Ta’kidlash joizki, Ahamoniy podsholari va satraplari qishloq xo‘jaligining rivojlanishiga,

avvalo, dehqonchilikka katta e’tibor berib turganlar. Ksenofontning xabar berishicha, «podsho

o‘z mamlakatining ayrim qismlarini o‘zi aylanib chiqadi, ayrim qismlariga o‘z ishonchli odamini

yuboradi. Agar hokimlar o‘zlashtirilib obod etilgan, bog‘-rog‘lar barpo etilib ekinlar ekilgan

yerlarni ko‘rsatsalar ularga yana yangi yerlar qo‘shib berilib, turli mukofotlar in’om etiladi».

O‘rta Osiyodagi dastlabki korizlar yer osti sug‘orish kanallari ham Ahamoniylar davrida paydo

bo‘ladi. Polibiy salavkiylar hukmdori Antiox III ning Parfiya dashtlari orqali yurishini ta’riflar

ekan, bu yerda sug‘orish ishlari quduqlari bo‘lgan bir nechta yer osti kanallari orqali amalga

oshirilib ular «forslar davrida» bunyod etilgani haqida ma’lumot beradi.

Mil.avv. VI-IV asrlar sug‘orish inshootlari takomillashuvi bilan birga O‘rta Osiyo

qishloq xo‘jaligida dehqonchilik taraqqiyotiga sezilarli turtki bergan temir buyumlardan

foydalanish ham keng tarqaladi. Shimoliy Baqtriyadagi Qizilcha 6, Xorazmdagi Ding‘ilja va

Ko‘zaliqir, So‘g‘diyonadagi Afrosiyob va Daratepa hamda boshqalardan topilgan temir

buyumlar shu jarayondan dalolat beradi.

Bu davrda O‘rta Osiyo o‘troq tarixiy-madaniy viloyatlari xo‘jaligi doirasida chorvachilik

ham taraqqiy etadi. Xo‘jalikning bu turi katta va kichik daryolar havzalari hududlarida, tog‘ va

tog‘ oldilarida, dasht chegara hududlarida ayniqsa jadallik bilan rivojlanadi. Qadimgi

Xorazmdagi Ko‘zaliqirdan mil.avv. VI-IV asrlarga oid hayvonlar suyaklarining topib tadqiq

etilishi bu yerda xo‘jalikning asosini chorvachilik, avvalo, yirik tuyoqli hayvonlar tashkil

etganligidan dalolat beradi. Persepol tasvirlarida ham ko‘pgina O‘rta Osiyo halqlari fors

podsholariga soliq sifatida turli hayvonlarni yetaklab kelayotganligining tasvirlangan. Tarixiy manbalarning ma’lumot berishicha, O‘rta Osiyo xalqlari ahmoniylar bosqiniga

qarshi qattiq kurash olib borganlar. Xususan, massaget kabilalari malika To‘maris (Tomiris)

boshchiligida forslarning turli hiyla-nayranglar ishlatishiga qaramasdan ularning katta qo‘shinini

tor-mor etadilar. Malika To‘maris va massagetlarning harbiy mahorati tufayli bu jangda

ahmoniylar hukmdori Kir II ham halok bo‘ladi. Gerodot xabar berishicha, “Bu jang varvarlar

(massagetlar) ishtirok etgan janglar orasida eng dahshatlisi edi... Kamon o‘qlari tugagach, qo‘l

jangi boshlanib nayza va qilich bilan kurashdilar. Qo‘shinlar jangi uzoq vaqt davom etdi.

Nihoyat massagetlar g‘alaba qozondilar.” Kir II qo‘shinlarining massagetlar tomonidan tor-mor

etilishi mil. avv. 530 yilga to‘g‘ri keladi.

Tarixchi Polien forslarga qarshi kurashgan Shiroq qahramonligi haqidagi afsona

to‘g‘risida xabar beradi. Uning xabariga ko‘ra, sak kabilalarining vakili bo‘lgan Shiroq ismli

cho‘pon hiyla yo‘li bilan forslarning katta qo‘shinlarini suvsiz sahro ichkarisiga adashtirib

qo‘yadi. Shiroq ham, fors qo‘shinlari ham ochlik va tashnalikdan halok bo‘ladilar.

Mil. avv. 522 yilda ahamoniylar taxtiga Doro I o‘tiradi. U taxtga o‘tirishi bilanoq Parfiya,

Marg‘iyona va “saklar o‘lkasi”da forslarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘tariladi. Behistun

yozuvlariga qaraganda, 522 yilning oxirida Marg‘iyonada ko‘tarilgan qo‘zg‘olonga Frada ismli

kishi boshchilik qiladi. Doro I Baqtriya satrapi Dadarshish boshchiligidagi qo‘shinlarni

qo‘zg‘olonchilarga qarshi jo‘natadi. Qo‘zg‘olon shavqatsizlarcha bostirilib 55 ming

marg‘iyonalik halok bo‘ladi. Frada ham qo‘lga olinib qatl ettiriladi.

“Saklar o‘lkasi”dagi forslarga qarshi kurashga Skunha boshchilik qiladi. 519-518 yillarda

bo‘lib o‘tgan bu kurashda saklar forslar tomonidan mag‘lubiyatga uchraydi. Saklarning

ko‘pchiligi o‘ldirilib, ko‘pchiligi asir olinadi. Ularning yo‘lboshchisi Skunha asir olinib, o‘rniga

boshqa yo‘lboshchi tayinlanadi. Xullas, forslar O‘rta Osiyodagi mahalliy aholining qahramonona

qarshiligini qiyinchilik bilan sindirganidan keyingina bu hududlarni batamom o‘zlariga

bo‘ysundirdilar.

Xulosa

Ahamoniylar davlati tarixdagi birinchi imperiyalardan biridir ,bu davlat qariyb ikki yuz yil to Aleksandr Makedonskiy ahamoniylarning so’nggi hukmdori Doro III ni mag’lubiyatga uchratganiga qadar mavjud bo’lgan.Ahamoniylar juda ko’p hududlarni bosib oladi shu bilan birga bizning ham yurtimizga o’z yurishlarini boshlaydi lekin bu ular uchun oson kechmaydi qadimgi turon zaminida ahamoniylarga qarshi juda ko’plab qarshiliklar xalq qo’zg’olonlari bo’lib o’tadi ancha talafot ko’radi lekin turli xil xiyla va qurol va qo’shin ustunligi tufayli ular o’rta osiyoni egallab oladilar.Lekin shunga qaramay o’rta osiyoda qarshilik harakatlari to’xtamaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshqent, «O‘zbtkiston», 1998.
   
2. 
   Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T., 2000.
   
3. 
   Suleymanov R.X. Drevniy Naxshab. Problemы sivilizatsii O‘zbekistana VII v do n.e. - VII v n.e. – T., 2000.
   
4. 
   Toynbi A.Dj. Postijenie istorii – M.: Ayris Press, 2004.
   
5. 
   Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995.
   
6. 
   O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001.
   
7. 
   O‘zbekiston tarixi. Mualliflar jamoasi. – Toshkent. Yangi asr avlodi, 2003.
   
8. 
   Eshov B. Sug‘diyona tarixidan lavhalar. – T., 2002.
   
9. 
   Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008.
   
10. 
    Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. – Guliston, 1998.
    

Axborot manzillari:

1 ziyonet.uz

2 lex.uz

Aleksandr Makedonskiy tomonidan o’rta osiyoni bosib olinishi

TEST

1. Aleksandr qachon Makedoniya podshosi bo’lgan edi?

A) mil.avv.337-yil

B) mil.avv.335-yil

C) mil.avv.334-yil

D) mil.avv.336-yil

2. Makedoniyalik Aleksandr Sharqqa 11 yil davom etgan yurishida qaysi hududlarni bosib olgan

edi? 1.Kichik Osiyo 2.Falastin 3.Iroq 4.Suriya 5.Misr 6.Kavkazorti 7.Hindiston 8.Eron

A) 1,2,3,4,5,6,7,8

B) 2,3,4,5,7

C) 1,4,5,7,8

D) 1,3,5,7,8

3. Makedoniyalik Aleksandrning yurishlarida qatnashgan tarixchini aniqlang?

A) Aristotel

B) Arrian

C) Aristobul

D) Gerodot

4. Mil.avv.VII-IV asrlarda O’rta Osiyo xalqlari orasida xanjar qanday atalgan?

A) «ostrakon»

B) «sagaris»

C) «ossuariy»

D) «aqinak»

5. Mil.avv.VII-IV asrlarda O’rta Osiyo xalqlari orasida mavjud «sagaris» qanday qurol bo’lgan ?

A) jangovar oybolta

B) xanjar

C) nayza

D) bargistuvon

6. Makedoniyalik Aleksandr qachon Fors shohi Doro III qo’shinlarini mag’lub qilgan edi?

A) mil.avv.329-yil

B) mil.avv.323-yil

C) mil.avv.327-yil

D) mil.avv.330-yil

7. Makedoniyalik Aleksandr nima maqsadda Amudaryoning narigi tomonida yashovchi elatlarni

bo’ysundirmoqchi bo’lgan edi?

A) Eronga yurish qilishdan oldin qo’shinini orqasini xavfsizlantirish uchun

B) Hindistonga yurish qilishdan oldin qo’shinini orqasini xavfsizlantirish uchun

C) Xorazmga yurish qilishdan oldin qo’shinini orqasini xavfsizlantirish uchun

D) Qora dengiz bo’yiga yurish qilishdan oldin qo’shinini orqasini xavfsizlantirish uchun

8. Makedoniyalik Aleksandrning O’rta Osiyoga yurishida birinchi yo’lida uchragan shahar qaysi

bo’lganligini aniqlang?

A) Nautaka

B) Kiropolis

C) Marv

D) Baqtra

9. Makedoniyalik Aleksandr bosqini davrida Baqtriya satrapi kim bo’lgan?

A) Bess

B) Dadarshish

C) Xoriyen

D) Ariamen

10. Makedoniyalik Aleksandrga kim Amudaryodan ikki podsho Kir II va Doro I kechib o’tgani,

ikkalasi ham mag’lubiyatga uchragani haqida xabar bergan edi?

A) Aristobul

B) Oksiart

C) Aristotel

D) Bess

11. Nautaka deb nomlangan hududni geografik o’rnini aniqlang?

A) Sirdaryo qirg’oqlaridagi hudud

B) Qashqadaryo vohasining sharqiy qismi

C) Farg’ona sohasining sharqiy qismi

D) Surxondaryo vohasining sharqiy qismi

12. Makedoniyalik Aleksandr qo’shinlari qachon Maroqandani bosib olgan edilar?

A) mil.avv.329-yil

B) mil.avv.330-yil

C) mil.avv.327-yil

D) mil.avv.328-yil

13. Makedoniyalik Aleksandr Maroqandani egallagach qayerni bosib olish uchun yurish qilgan?

A) A va B javoblar to’g’ri

B) Kurushkat shahrini bosib olish uchun

C) Sirdaryo qirg’oqlarini bosib olish uchun

D) Nautakani bosib olish uchun

14. Sirdaryo qirg’oqlarida joylashgan Kurushkat shahriga kim asos solganligini aniqlang?

A) Kserks

B) Makedoniyalik Aleksandr

C) Kir II

D) Kambiz

15. Makedoniyalik Aleksandrga qarshi so’g’diylar, baqtriyaliklar sak va massagetlarning

qo’zg’oloniga kim rahbarlik qilgan edi?

A) Bess

B) Oksiart

C) Sparangiz

D) Spitamen

16. Makedoniyalik Aleksandr yurishi davrida qaysi daryoning nomi «Politimet» deb nomlangan

edi?

A) Hind daryosini

B) Sirdaryoni

C) Amudaryoni

D) Zarafshon daryosini

17. Makedoniyalik Aleksandr qo’shinining bir qismini unga qarshi qo’zg’olon ko’targan Spitamen

qayerda qirib tashlagan edi?

A) Zarafshon daryosi bo’yida

B) Sirdaryo bo’yida

C) Kurushkat shahrida

D) Amudaryo bo’yida

18. Makedoniyalik Aleksandr saklar va massagetlarga qarshi kurash uchun qurdirgan tayanch

qal’asini aniqlang?

A) Orianar Iskandariya

B) Marg’iyona Aleksandriyasi

C) Araxosiya Aleksandriya

D) Aleksandriya Esxata

19. Makedoniyalik Aleksandr qurdirgan Aleksandriya Esxata qal’asi qayerda bo’lganliginianiqlang?

A) Qashqadaryo vohasining sharqida

B) Farg’ona yaqinida

C) Toshkent yaqinida

D) Xo’jand yaqinida

20. Makedoniyalik Aleksandr qayerda tinch aholining 120 ming nafarini qirib tashlagan edi?

A) Hind vodiysida

B) Marg’iyonada

C) Baqtriyada

D) So’g’diyonada

21. Makedoniyalik Aleksandr bilan Spitamen o’rtasidagi hal qiluvchi jang qachon bo’lib o’tgan

edi?

A) mil.avv.328-yil

B) mil.avv.330-yil

C) mil.avv.327-yil

D) mil.avv.329-yil

22. Makedoniyalik Aleksandr qo’lga kiritgan Xoriyen va Oksiartning tog’ qal’alari qayerda bo’lgan

edi?

A) Qashqadaryo vohasining sharqida

B) Pomir tog’larida

C) Sirdaryo bo’ylarida

D) Hisor tog’larida

23. Makedoniyalik Aleksandr uylangan Ravshanak qaysi qabiladan bo’lganligini aniqlang?

A) sak qabilasidan

B) fors qabilasidan

C) so’g’d qabilasidan

D) massaget qabilasidan

24. Makedoniyalik Aleksandr O’rta Osiyo yerlarini bosib olish uchun 3 yil urinib qayerlarni

bo’ysundirgan edi?

A) Bekobod va Xo’janddan iborat Sirdaryo bo’ylarini

B) So’g’diyona

C) hamma javoblar to’g’ri

D) Marg’iyona, Baqtriya

25. Makedoniyalik Aleksandr bosqini natijasida O’rta Osiyoda qaysi hududlar mustaqilligacha

qolgan edi? 1.Xorazm 2.Baqtriya 3.Marg’iyona 4.So’g’diyona 5.Farg’ona 6.Toshkent vohasi

7.Sirdaryo bo’ylari

A) 5,6,7

B) 1,2,3,

C) 1,5,6

D) 1,4,5,

Javoblar:

1 D 6 D 11 B 16 D 21 C

2 C 7 B 12 A 17 A 22 D

3 C 8 D 13 C 18 D 23 C

4 D 9 A 14 C 19 D 24 C

5 A 10 C 15 D 20 D 25 C