Mavzu: Ekologiyada matematik modellari. Sinergetika, avtotebranmali jarayonlar chiziqli emas jarayonlar termodinamikasi Reja

Termodinamikaning rivojlanish bosqichlari, vazifalari va qo‘llanilish chegaralari
Termodinamika fizik, texnik va kimyoviy termodinamikalarga bo‘linadi. Termodinamika issiqlik bilan ishni o‘zaro o‘tish hodisalarini ifodalaydigan makroskopik nazariyadir. Termodinamikada ko‘riladigan makroskopik sistemalarning muhim tomoni shundan iboratki, ularning energiyasini bevosita o‘lchab bo‘lmaydi, faqat sistema alohida zarrachalari (atom, molekula, ion) energiyasining o‘zgarishini o‘lchash imkoniyati bor. Makroskopik sistema energiyasining o‘zgarishi issiqlik yoki ish ko‘rinishida aniqlanadi. Avval issiqlik va ish bir-biridan mustaqil ravishda ko‘rib chiqilar edi. Faqat XIX asrning o‘rtalaridagina makroskopik sistemada ichki energiyaning qandaydir fizik kattalik sifatida mavjud ekanligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘lindi. Buning uchun esa, avval noma’lum bo‘lgan tabiat qonuni–termodinamikaning birinchi qonunini ochish talab qilindi. Keyinchalik boshqa o‘lchab bo‘lmaydigan kattaliklardan (entropiya, kimyoviy potensial) foydalanish zarurati tug‘ildi. Bunday o‘lchab bo‘lmaydigan kattaliklarning termodinamikaning matematik apparatida keng qo‘llanilishi termodinamika fanining o‘ziga xos tomoni bo‘lib, uni o‘rganishni juda ham qiyinlashtiradi. Ammo, har bir o‘lchab bo‘lmaydigan kattalik termodinamikada o‘lchanadigan kattaliklarning funksiyalari sifatida aniq belgilangan va termodinamikaning barcha xulosalarini tajribada tekshirish mumkin. Sistema xossalarini ifodalash uchun maxsus termodinamik o‘zgaruvchilardan yoki termodinamik parametrlardan foydalaniladi. Ular yordamida issiqlik va ishning o‘zaro o‘tishlari bilan bog‘liq bo‘lgan hodisalar fizik kattaliklar orqali ifodalanadi. Bularning hammasi makroskopik katta-liklar bo‘lib, molekulalar katta guruhining xossalarini ifodalaydi. Ushbu kattaliklarning hammasini bevosita o‘lchab bo‘lmaydi. Kimyoviy termodinamikaning vazifasi termodinamika qonunlarini kimyoviy va fizik-kimyoviy hodisalarga qo‘llashdan iborat. Kimyoviy termodinamika, o‘z navbatida, klassik (fenomenologik) termodinamika, nomuvozanat jarayonlarning termodinamikasi, statistik termodinamika bo‘limlaridan iborat. Termokimyo va kimyoviy muvozanatlar ham kimyoviy termodinamika ta’limotining asosiy qismlaridir. Fenomenologik termodinamikada termodinamikaning nazariy asoslari bayon qilinadi hamda ularni fizikaviy muammolarni hal qilishda qo‘llash imkoniyatlari ko‘rib chiqiladi. Statistik termodinamika ham aslida statistik fizikaning bir qismi bo‘lib, spektrokimyoviy ma’lumotlar yordamida turli moddalarning asosiy termodinamik funksiyalarini hisoblash usullari ishlab chiqilganligi sababli, kimyoviy termodinamika uchun ahamiyatlidir. U statistik mexanika qonunlariga asoslangan bo‘lib, statistik usullar yordamida rivojlanadi. Nomuvozanat jarayonlarning termodinamikasi relyativistik termodinamikadan ham yoshroq fan, lekin hozirdayoq amaliy ahamiyat kasb etmoqda.