Мавзу: Экология фани ҳақида умумий тушунча

          

 

---

 

3 

  3.Modellashtirish. 

 

 

Tabiat  bu  yaxlit  sistemadir,  shuning  uchun  ham  uni  o’rganishda  sistemali  uslubdan 

foydalaniladi.  Sistemali  uslubning  metodologik  asosi  shundan  iboratki,  tabiatning  barcha 

komponentlari  fazo  va    vaqtda  bir-birlari  bilan  o’zaro  aloqada  va  rivojlanishda  deb  qaraladi. 

Tabiatni  o’rganishdan  asosiy  maqsad  uning  haqiqiy  aks  ettiruvchi  modellar  tizimini  yaratishdan 

iboratdir. 

 

Model’  olamidagi  muayan  hodisani  abstrakt  tasvirlashdan  iborat  bo’lib  ,  ushbu  hodisani 

nisbatan  oldindan  aytib  berish  imkonini  beradi.  Odatda  model’  so’z  bilan  yoki  grafik  tarzda 

ifodalanadi. 

 

Modellashtirish    jarayonni  umumlashtirish  uchun  ancha  qulay  imkon  beradi,  shuningdek 

hodisani ba’zi tomonlarini aniq ma’lumot uchun yoki  yangi nazariy xulosalar chiqarishga yordam 

beradi.  

 

Model’  haqiqatni  to’g’ri  aks  ettirsa  tajriba  uchun  imkoniyatlar  ochib,  sistemaga  yangi 

omillarni kiritish va ularni ta’sirini aniqlash mumkin bo’ladi. 

 

Modellar ikki guruhga ajratiladi: 

 

1.Konsteptual’  model’  –  ma’lum  bir  ekotizmni  ilmiy  tasvirlovchi  sxemalar  majmui  yoki 

tizimi, jadval, grafiklar va boshqalardan tashkil topadi. 

 

M:  energetik    model’  blok  –  sxemalardan  tashkil  topgan  bo’lib,  unda  bloklar,  har  bir 

blokdagi energiya zahirasi hamda energiyaning harakat yo’nalish kabilar ifodalanadi.    

 

2.Matematik  model’  –  bir  necha  defferenstial    tenglamalar  yoki  tehgsizliklar  yig’indisidan 

iborat bo’lib, u yoki bu omilning ta’sir kuchi  o’zgarishini modelning o’zgarishiga qarab oldindan 

aytib berish mumkin. 

 

Biz  populyastiyalardagi  murakkab  hodisalarni  matematik    modellar  yordamida 

o’rganmoqchimiz. Bunda populyatsiyani miqdor dinamikasi uning jinsiy yoki yosh tuzilmasi, tashqi 

muhit ta’siri, evolyutsiyaning har xil omillari ta’sirida o’tadigan genetik shakl va odamzod faoliyati 

natijalari  bilan  bog’lab  o’rganiladi.  Jonsiz  tabiatda  dinamik  model’  juda  ko’p  uchraydi  va  ularni 

modellashtirish oson, tirik organizmlar uchun dinkamik modellar yaratish nihoyatda qiyin. Shuning 

uchun dinamik  modellar yaratishdan oldin statik modellar yaratish bilan shug’ullanilgan. O’simlik 

barglarini joylashish tartibini yoki mallyuskalar chig’anoqlari tuzilishini spiral’ chiziqlar qonuniyati 

yordamida tushuntirishga harakat qilish statik modellashtirishga misol bo’ladi.  

 

Dastlabki  dinamik  modelni,  ya’ni  shaxsni  o’sishini  tasvirlovchi  modelni  Bel’giyalik  olim 

Adol’f Ketls tuzgan edi.  

 

Matematik modellash biologik va ekologik hodisalarni aniq sharxlash va kelajak tadqiqotlar 

rejasini tuzishda qudratli omil sifatida katta ahamiyatga ega.