Мавзу. «Диншунослик фанининг предмети, мақсади ва вазифалари»

Тасаввуф таълимотининг ислом маънавиятини ривожлантиришга қандай таъсир кўрсатганлиги масаласи баёнидан олдин улар ўртасидаги қарашларни кўриб чиқиш лозим. Илк исломда, ҳаттоки IX-XII асрларда Аллоҳ висолига етганда сўфий учун шариат талаб, фарзларини бажаришга эҳтиёж қолмайди деювчилар (Абу Язид Бистомий, Мансур Халлож, Ҳамоданий каби) бўлиб, бу нуқтаи назарлар тасаввуф ва сунний ислом шариати ўртасида очиқ тўқнашувлар келиб чиқишига сабаб бўлган эди. Буни яхши тушунган улуғ зотлар жумладан, Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Алоуддин Аттор ва бошқа уламолар бу низони олдини олиш мақсадида мусулмон аҳлига суннатни ҳамиша жойига қўйишга интил, бидъатлардан узоқ бўл деб таълим берганлар.

• Тасаввуф таълимотининг ислом маънавиятини ривожлантиришга қандай таъсир кўрсатганлиги масаласи баёнидан олдин улар ўртасидаги қарашларни кўриб чиқиш лозим. Илк исломда, ҳаттоки IX-XII асрларда Аллоҳ висолига етганда сўфий учун шариат талаб, фарзларини бажаришга эҳтиёж қолмайди деювчилар (Абу Язид Бистомий, Мансур Халлож, Ҳамоданий каби) бўлиб, бу нуқтаи назарлар тасаввуф ва сунний ислом шариати ўртасида очиқ тўқнашувлар келиб чиқишига сабаб бўлган эди. Буни яхши тушунган улуғ зотлар жумладан, Абдуҳолиқ Ғиждувоний, Алоуддин Аттор ва бошқа уламолар бу низони олдини олиш мақсадида мусулмон аҳлига суннатни ҳамиша жойига қўйишга интил, бидъатлардан узоқ бўл деб таълим берганлар.
• Бахоуддин Нақшбанд ўз тариқати шаклланаётганда илк исломда ва араб-мусулмон жамиятида тасаввуф сунний исломга қарама-қарши қўйишни қоралаган ва у қандай салбий оқибатларга олиб келишини асослаб берган. Унинг тариқати ислом ва шариатга асосланган эди. Ундан «Сизнинг тариқатингизни қандай топиш мумкин?» деб сўралганда Нақшбанд «Шариатни маҳкам тутиш ва Расулуллоҳ суннатларига тўлиқ амал қилиш билан» деб жавоб берганлар.

Шу зайлда, тасаввуф тарихи ислом тарихи билан бирга ривожланиб, ислом маданияти ва маърифатига улкан ҳисса бўлиб қўшилди. Агар дастлабки пайтларда Куфа, Басра ва Бағдод шаҳарларида саноқли даражада зоҳид сўфийлар яшаган бўлса, бора-бора мусулмон оламида шайху машойихлар, сўфий дарвешлар, қаландарларнинг сони кўпайди, юқорида айтганимиздай бу ўзига хос бир ҳаракатга айланди. Биргина Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳотул унс минал ҳазаротул қудс” номли китобида 664 та шайху сўфийнинг номи зикр этилади. Бу XV асргача яшаб ўтган атоқли сўфийлар тазкираси, ваҳоланки улардан кўпларининг номи Жомий китобида зикр этилмаган, Навоий уларнинг бир қисмини “Насойимул муҳаббат” асарига киритган. Шулардан юздан ортиқроғи Туронзаминда етишиб чиққан бузургворлар ҳисобланади. XV асрдан кейин ҳам яна қанча азизу авлиёлар яшаб ўтганлар.

• Шу зайлда, тасаввуф тарихи ислом тарихи билан бирга ривожланиб, ислом маданияти ва маърифатига улкан ҳисса бўлиб қўшилди. Агар дастлабки пайтларда Куфа, Басра ва Бағдод шаҳарларида саноқли даражада зоҳид сўфийлар яшаган бўлса, бора-бора мусулмон оламида шайху машойихлар, сўфий дарвешлар, қаландарларнинг сони кўпайди, юқорида айтганимиздай бу ўзига хос бир ҳаракатга айланди. Биргина Абдураҳмон Жомийнинг “Нафаҳотул унс минал ҳазаротул қудс” номли китобида 664 та шайху сўфийнинг номи зикр этилади. Бу XV асргача яшаб ўтган атоқли сўфийлар тазкираси, ваҳоланки улардан кўпларининг номи Жомий китобида зикр этилмаган, Навоий уларнинг бир қисмини “Насойимул муҳаббат” асарига киритган. Шулардан юздан ортиқроғи Туронзаминда етишиб чиққан бузургворлар ҳисобланади. XV асрдан кейин ҳам яна қанча азизу авлиёлар яшаб ўтганлар.